Skënder Temali
Në 4-vjetorin e vdekjes
Prej 4 vitesh ai ka një varr në varrezat publike të Shkodrës, ku shpesh gjen lule të freskëta, po s’ka asnjë shesh, rrugë a rrugicë qorre, asnjë shkollë, asnjë shtëpi botuese me emrin e tij. As në Shqipëri e as në Kosovë, të cilën e kishte aq për zemër. Vetëm një çmim republike që iu dha në kohën e monizmit dhe në vitet e fundit kur në Kumanovë të Maqedonisë shoqata e shkrimtarëve të atjeshëm vendosi një çmim letrar me emrin e tij e po ashtu dhe shoqata e shkrimtarëve të Shkodrës në 1-vjetorin e ndarjes së tij nga jeta. Pak dhe aspak për një figurë të tillë, për një shkrimtar të përmasave kombëtare, që qëndron si gur themeli në prozën tonë moderne.
Kush e ka njohur nga afër e di arsyen: ai s’qe puthadorë, përkundrazi; s’u bë hija e askujt, ai qe e vërteta, edhe e ashpër, edhe e hidhur, edhe e ëmbël. Qe armik i mediokritetit, i folklorizmave që po shfaqeshin jo pak në krijimtarinë e parallinjve që botonin për të na e shitur sapunin për djathë. Me krijimtarinë e mendimin e tij kritik ai, për mua, formoi një shkollë të vetën, në të cilën ka ç’të mësojë çdo krijues.
Qe me prejardhje i djathtë, mjaft i pasur në Strugë, po i ati, Riza Drini, si fanolist, mik e shok ideali me figurat më të ndritura kombëtare pas shpalljes së pavarësisë, gjithë pasurinë e tij e shkriu për të hapur shkolla e dërguar me të hollat e tij fëmijët e thjeshtë të popullit nëpër shkolla dhe, si shpërblim, pas çlirimit të vendit nga nazifashistët, do të merrte dënim të rëndë prej 15-vitesh si ish-prefekt në Shkodër e Prishtinë, për ç’ka s’kish bërë në shkelje të ligjeve të pasluftës, nga i cili vuajti 5 vite e më pas dhe një internim.
Thotë diku Balzaku se nën hijen e një lisi nuk rritet asnjë filiz. Po siç ma do mendja s’e ka pasë fjalën për lisa të tillë. Kjo traditë, qytetari, atdhedashuri e kultura shumë dimensionale e të atit do të hidhnin rrënjë edhe në formimin e personalitetin e një shkrimtari si Skënder Drini, i cili, në Shkodrën që iu bë qyteti i dytë pas Voskopojës ku lindi, e bëri, sipas Moikom Zeqos, të renditet për nga vlerat artistike të letërsisë shqipe moderne, pas Migjenit. S’ka se si të më hiqet nga kujtesa ky përcaktim i eruditit Zeqo, pos fjalës së përmortshme para varrit të tij, edhe në veprimtari të tjera kushtuar Drinit, që nga libri voluminoz me rreth 500 faqe i Sadetin Limanit “Përtej heshtjes” me studime dhe analiza të katër veprave të mëdha të Drinit (shih shtëpia botuese Fan Noli-Tiranë, 2014) e deri tek fjala e tij në promovimin e dy vëllimeve poetike të Bedri Islamit, ku ai do të pohonte sërish një përcaktim të tillë. E në këtë valë do të jetë edhe studimi i shkrimtarit Xhahid Bushati për S.Drinin në vëllimi e tij më të fundit “Njerëz të vdekur…të gjallë”.
Nuk e pat të lehtë Drini të çante me dallgët e tij krijuese në detin e krijimtarisë letrare, ku çdo stërkalë-fjalë e tij shihej me lupën e metodës së realizmit socialist. Ia arriti të dilte në breg, në fillim si nga dera e pasme, me vëllime kushtuar fëmijëve e adoleshentëve e më pas me romanet e tij të magjishme “Midis dy kohëve”. “Vraje tradhtinë”, “Shembja e idhujve”, “Tanush Martini”, “Nata është grua”, e deri tek vëllimi me tregime “Testamenti”, të cilin e botoi pak para se të ndërronte jetë.
E kam ndjekur krijimtarinë e mjeshtrit Drini këtu e gjysmë shekulli më parë e më pas, kur jam njohur me të e kur u bëmë dhe shokë, disa prej vëllimeve, sidomos të tri dekadave të fundit, i kam lexuar edhe në dorëshkrim dhe jam mrekulluar jo vetëm nga arti që përcillte, por edhe se si ia arrinte të kapte të tilla maja me kushtet familjare, me grua shëndetësore shumë të rënduar e ku ai në shtëpi ishte edhe grua edhe burrë. S’kam njohur askund një burrë të tillë besnik e fisnik ndaj bashkëshortes së tij, Karolinës, që i pat falë dashuri, por jo fëmijë, duke i shërbyer edhe në atë gjendje si të ish ajo që i shërbente për t’i krijuar kushte sa më të mira krijuese.
Ai në të tilla kushte është në mënyrë figurative-shkrimtar hero. Në korpusin e veprave të tij nuk ka një vijë ndarëse në dy periudhat, para dhe pas viteve 90-të. Kush e njeh atë, pra këtë korpus me libra për fëmijë, romane, tregime, aforizma e sentenca, refleksione politike mbi zhvillimet në Ballkan e veçmas në Kosovë, monografi, siç qe ajo për Bajram Currin, do të shohë se si ai nuk u bë rob i metodës së realizmit. Si pak kush nga garda e vjetër e shkrimtarëve, ai qëndroi i ri në mendime, madje do të thosha se nëse në veprat e periudhës së parë ruhen aty-këtu forma klasike të të shkruarit, në mbi 15 vepra të pas 90-tës ai çliron një potencial krijues filozofik që do ta dëshironte çdo shkrimtar.
Drini qe novator. Stili, kompozicioni, individualizimi i personazheve duke zbritur deri në indet e shpirtit të tyre, mënyra e të rrëfyerit, përshkrimi mjeshtëror i mjediseve, sa historike e aq më shumë bashkëkohore, mbajnë një firmë: Skënder Drini. S’ka përse të jesh studiues a kritik letrar për t’i hetuar këto dukuri që i japin njohjen për të krijuar portretin e tij përkrah prozatorëve e analistëve historikë më të spikatur shqiptarë.
Që nga vëllimi i parë për fëmijë në vitin 1965 e më pas me të tjera vëllime për këtë moshë, për të vijuar me “Shqipja e kreshtave tona” (me dy vëllime) e të tjerë romane, duke bërë edhe ndonjë koncesion të vogël në trajtimin e temës së ditës, do të vijë për mua edhe kryevepra e tij, romani “Vraje tradhtinë” botuar nga SHB “Naim Frashëri” në vitin 1980 me një tirazh prej 20.000 kopjesh, ribotuar në Shqipëri e Kosovë. Duke harmonizuar ngjarjet tronditëse të Shkodrës në vitin 1913 me fantazinë në laboratorin e tij krijues ai u tregua shumë skrupuloz e kërkues. E kujtoj fort mirë kur më pat treguar se për të krijuar një imazh sa më real të asaj periudhe ai kërkoi e studioi mbi 30 vepra të të huajve për ngjarjet e pushtimit të Shkodrës në vitin 1913, deri duke kërkuar miqësisht nga Karlo Ljarja (babai i Rikard Ljarjes) t’i përkthente nga gjermanishtja ditarin e Hortensa Von Zauber, bashkëshortja e konsullit austriak në Shkodër.
Në kapërcyell të të dy sistemeve ai s’qëndroi soditës e deri sa mbylli sytë, me veprat e shumta që botoi, ai u bë sizmograf i kohës, sizmograf i dy kohëve. Njerëzit e ngjarjet, si në palimpsest, na përshfaqin një realitet tronditës, por pa rënë në pesimizëm, edhe pse jeta shqiptare në dekadat e fundit ka qenë gri e kjo s’ka të bëjë me jetën e tij private gri. Ngandonjëherë, karakteri mozaik i romaneve të fundit, të krijon përshtypjen e një fragmentarizmi, por nëse lexon edhe në mes të rreshtave, ke për të vërejtë se gjithçka ai e ka kalkuluar në imtësi, si dikur që kalkulonte lëvizjet në skakierën e shahut ku njihej si një ndër mjeshtrit konkurrues deri në një kampionat kombëtar.
A njihet Skënder Drini nga të huajt? Si mund të njihet kur vetëm një libër ka të përkthyer në italisht, atë me titull “Tregimet e Veriut” para disa viteve. Po si mund të tërheqë vëmendjen e të huajve të lidhur me librin kur, qofsha i gabuar, asnjë tregim, asnjë fragment romani, asnjë aforizëm apo sentencë e tij, nuk është përfshirë në tekstet e niveleve të ndryshme të arsimit shqiptar?
Për mua e jo vetëm, Skënder Drini është shkrimtar i nivelit Ballkanik e Europian. Ai i dha letërsisë shqiptare shumëçka, edhe pse shoqëria ndaj tij u tregua dhe po tregohet koprace, indiferente, mosmirënjohëse. Ka tri vjet që në sirtaret e epërme të shtetit tonë ka zënë pluhur një dosje e plotë me propozimin në unanimitet të shkrimtarëve shkodranë për t’i dhënë Skënder Drinit titullin “Mjeshtër i Madh” (pas vdekjes). Një bust i tij në qendër të Shkodrës do të ishte autokritikë për atë që s’bëmë për të, përkthimi i një vepre, qoftë vetëm i romanit “Korbi”, me një temë universale, do të tregojë se letërsia shqiptare jeton elitën e saj. Ky roman më herët qe tregim, me të cilin ai në 75-vjetorin e ditëlindjes së Dritëro Agollit u shpall fitues i çmimit të parë në konkursin kombëtar të shpallur nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, aq sa, me kalimin e kohës, më është krijuar bindja se çdo tregim i Drinit qe shtrati i një romani të ardhshëm për nga densiteti rrëfimtar e filozofik.
Do të dëshiroja që të përcjell për lexuesit këtë tregim, duke shpresuar se edhe refleksioni im për të, edhe tregimi i tij, do të jenë një homazh në vend të një trëndafili mbi varrin e tij në varrezat publike të Shkodrës.
KORBI
Plaku kishte shaluar karrigen dhe me duart e mbështetura në shpinë të saj fiksonte me një përqendrim të madh korbin që kishte përpara. E bënte shpesh këtë gjë dhe kjo ishte një mënyrë e tij për të hyrë në një marrëdhënie të veçantë, sepse çdo gjë përcaktohej nga ai shpend i madh që rrinte si i përgjumur në atë kafazin me derë të hapur. Marrëdhënia e tyre ishte e veçantë, sepse sundonte korbi: e vështronte kur donte ai ose harrohej në një heshtje të gjatë mospërfillëse, ose i kthente shpinën si një njeri i zemëruar dhe i fyer, siç po ndodhte tani. Po pse të ishte zemëruar? Nuk e kuptonte, sepse korbi këtë gjë e bënte shpesh edhe kot së koti. Kur bënte kështu, gjithnjë kishte ndjerë frikë, kishte ndjerë diçka që i afrohej atmosferës që krijon vdekja. Qe një korb madhështor, ndoshta dy herë më i madh se gjithë raca e tij. Ishte një përjashtim i natyrës dhe ndoshta një gabim i saj. Këtë të dytën plaku e mendonte kur ia kthente shpinën si tani. Kishte raste që mendonte se korbi e shpërfillte dhe e nënvleftësonte. Kështu duhej të ishte përderisa i rrinte gjatë me shpinën të kthyer dhe nuk tundej nga ky pozicion derisa t’i tekej dhe t’i kthehej me atë britmën ngjethëse: Albert! Shpina e kthyer ishte tepër e rëndë edhe sikur të mos ishte fyerje, sepse nuk ishte aq i bindur të kishte arritur deri në atë shkallë inteligjence ai shpend. Po ndodhte prej kohësh diçka e çuditshme në lidhje me fyerjen: atë që ndiente për vetveten, ngaqë nuk ia kishte dalë kurrsesi të çante në jetë, ia vishte korbit.
Korbi u kthye. Si një oshënar, si një murg që matet kur hedh hapin, si një kardinal që përgatitet për një meshë solemne. I mungonte një copë pelerinë e kuqe për të gjasuar kardinalin, por kjo nuk kishte rëndësi, se plotësonte imagjinata e Albertit. Gjithçka që i mungonte atij korbi e plotësonte ai.
Korbi u kthye ngadalë, aq ngadalë sa atij po i bëhej se edhe koha po kaq ngathët bënte përpara. Ai ishte i bindur që korbi ishte koha! A nuk shkruhej në atë kartelën poshtë kafazit që ai ishte 1000 vjeç? E kishte shkruar ai dhe kjo i kishte bërë përshtypje të madhe gjithkujt. Po a ishte me të vërtetë 1000 vjeç? Nëse ishte koha, ai mund të ishte edhe më shumë…Ishte i bindur që korbi ishte koha, sepse nuk shihte asnjë ndryshim tek ai dhe kjo nuk ndodhte tjetërkund veçse në kohë. Vetëm koha nuk ndryshonte. Korbi ishte sterrë i zi dhe nuk kishte një pupël të bardhë që të tregonte një moshë që po thyhej. Kishte dalë me të nëpër sheshe, kishte ndodhur të dilte nëpër sheshe si ata vetmitarët e cirkut për një kafshatë bukë, por moshën e shpendit nuk e kishte shkruar për të spekuluar apo për të tërhequr kalimtarët. Thjesht e kishte shkruar se kështu i qe shkrepur në mendje dhe me kalimin e viteve ishte bindur se kishte shkruar të vërtetën. Të dy kishin mbushur gati një çerek shekulli bashkëjetesë, po si kishte qenë jeta e atij korbi në ato 975 vjet që mbeteshin? Pak a shumë i binte që të kishte lindur në shekullin e dhjetë dhe, meqenëse Australia u popullua shumë vonë, i binte të kishte lindur në një botë kafshësh, se në atë kontinent jetonin vetëm një grusht aborigjenësh. Po si kishte qenë ajo kohë dhe ajo jetë?Besonte se kishte qenë një jetë ku njeriu dhe kafsha ndanin pothuaj të njëjtin fat, që kishte të bënte me luftën për ekzistencë. Më tej ai besonte se nuk kishte menduar asgjë për të qenë, sepse përvoja e tij e hidhur e kishte bindur se në çdo kohë nuk kishte tjetër veçse një luftë për ekzistencë. Kishte pak shkollë, por intuita e shtynte të fantazonte që të gjitha gjallesat ishin të vetmet kundërshtare të kohës dhe sa më gjatë që të jetonin, aq më shumë e kundërshtonin kohën! Pra, sipas tij koha kishte interes të kishte përballë krijesa jetëshkurtra siç ishin njerëzit dhe nuk kishte interes të kishte përballë krijesa jetëgjata siç mund të ishte korbi. Kohës nuk i duheshin dokumente të gjallë. Ajo kërkonte të rridhte me një harresë të plotë, ku nuk do të kishte asnjë fillim asnjë fund, siç ndodhte në planetet e tjerë. Në tokë kishte ndodhur një çudi dhe kjo çudi kishte të bënte që nga shfaqja e njëqelizorëve e deri te njeriu. Ai mendonte kështu dhe fantazonte kështu, sepse në 25 vitet e fundit, nga 35 që kishte kaluar në mërgim, kishte jetuar krejt vetëm në mes të prerive të Australisë. Krejt vetëm, nëse do të përjashtohej korbi. Po çfarë kishte sot ai kështu? Përpëliste sytë dhe sikur i vinte gjumë. Ai nuk e kishte parë të flinte. Në 25 vjet nuk e kishte parë të flinte, po ndoshta edhe në kaq vjet nuk kishte marrë vesh si flinte. Ai duhet të ishte i gëzuar që Alberti ishte kthyer sërish në punë, po sikur nuk e manifestonte këtë. Apo nuk donte të mbahej në të madh që e kishte kthyer ai? Sidoqoftë, me ata kapakët e syve që përpëliteshin ngathët, tregonte një shenjë mërzie. A mos po plakej më në fund? Ndodhte që Alberti ta kishte zili për këtë. Edhe tani sikur ndiente njëfarë zilie. Shihte veten padashur në atë pasqyrën e madhe pas kafazit, pastaj shihte korbin.Me njerëzit mund ta pranonte rrënimin e tij, se ishte një rrënim paralel, po nuk mund ta pranonte me korbin. Për herë të parë mendoi që koha dhe natyra ishin më shumë dashamirëse ndaj gjallesave të tjera se sa ndaj njeriut.
Korbi qëndroi në pragun e kafazit. Gjithnjë me krahët e mëdhenj të mbledhur, si të ngjitur pas trupit. Kohët e fundit nuk e kishte parë t’i hapte krahët. Po merrte fund, apo kishte hequr dorë nga qielli? Alberti mendoi me njëfarë gëzimi që ai kishte hequr dorë nga qielli për hatër të tij. Kjo mund të ishte e vërtetë, po të mendoje që ai korb kishte hequr dorë nga shumë gjëra për hatër të tij. Të gjithë korbat jetonin në tufë, ndërsa ai kishte mbetur vetmitar, i lidhur pas atij njeriu.Pastaj nuk ishte dëgjuar ndonjëherë që një korb ta ndërronte hapësirën me një kthinë të mbyllur, siç kishte bërë ai shpend.
Krejt papritur i ktheu sërish shpinën, pastaj u drejtua pak nga pak duke sfiduar atë këndin 90 gradë që përftonte zakonisht trupi i një shpendi kundrejt tokës. Këndi 90 gradë është i njeriut! Kur bënte kështu, ngjante me një mazhordom që kishte veshur një frak të rëndë. Kur rrinte kështu, përballë tij, korbi merrte pamjen kërcënuese të një kobre. Por kjo ndodhte rrallë. Mbante disa sekonda, se ai nuk mund të qëndronte gjatë ashtu drejt si qiri , nuk mund të thyente të gjitha ligjet e llojit të vet. Po pse po sillej në këtë mënyrë? Ata kishin një javë pa u parë, qëkur pronari i hotelit e kishte nxjerrë nga puna Albertin. Kjo mund të ishte thjesht një tekë e tij, se korbi kishte plot teka të tilla dhe ai ishte mësuar me shumë prej tyre, po me atë shpinën e kthyer nuk mund të mësohej. Ishte një fyerje. Ai nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga ideja që ishte fyerje, megjithëse ky mendim e frikësonte. Si mund t’ia vishte një shpendi zakonet e njeriut? Mos po çmendej? Edhe kjo kishte mundësi, nën atë vetminë e plotë ku kishte jetuar për shumë vjet dhe ku qe takuar me korbin.
Në gjashtëdhjetepesën theu kufirin për t’u hedhur në Greqi, po nuk pati fat, se e qëlluan rojet dhe i gjymtuan këmbën. U end për disa kohë nëpër spitale dhe nëpër azile emigrantësh në Greqi dhe Itali, pastaj një ditë u fut gjysmë klandestin në një anije mallrash dhe përfundoi në Australi. Ishte dyzet vjeç dhe po rrinte në këtë vend të largët pasi kishte bërë shumë vite burg në vend të tij. Këmba e gjymtuar ishte dokumenti më demaskues që mund të mendohej dhe nga kjo ishte e pamundur të gjente punë. Kishte jetuar për ca kohë në asistencë, por edhe kësaj i kish ardhur fundi perpara një kërcënimi për riatdhesim. Riatdhesim për të do të thoshte riburgim, prandaj përpara kësaj ai mund të pranonte çdo alternativë të dëshpëruar. Diçka e tillë ishte edhe mundësia për të punuar në një fermë kuajsh që rriteshin në natyrë gjysmë të egër dhe, me sa kishte kuptuar, përfundonin në një fabrikë sallami. Ai kishte për detyrë të mbante pastër një hangar gjysmë të rrënuar, se me kuajt merrej vetëm në darkë, kur u hidhte tërshërë dhe u hapte ujin. Përveç hangarit stallë dhe një helike ere që nxirrte ujë në mënyrë mekanike nuk kishte asnjë ndërtim tjetër, po të mos përmendje udhën e hekurt, ku kalonin dy trena në ditë. Kaq mund të shihej në atë vend, nëse nuk do të harroje atë xhipsin e vjetër, që i sillte ushqime një herë në muaj, një herë në dyzet ditë. Kaq mund të shihte me dhjetëra e dhjetëra kilometra, sa kishte mundur të ecte. Ishte një vend pothuajse i shkretë, ku gëlonin kaktuse të rrallë dhe gjëmbaçë të tjerë, përmes të të cilëve lëvrinin kangurë të vegjël kalimtarë. Bari aty ishte aq i rrallë, sa nuk e kuptonte me se ushqeheshin kuajt. Megjithatë ky vend ishte një nga ato çuditë e planetit, ashtu siç mund të jetë çudi një tokë që është nën pushtetin e krikeve, atyre rrëkeve të vogla të Australisë që vijnë me potere të madhe dhe që po ashtu i përpin dheu si të mos kishin ekzistuar kurrë. Ruante orarin e trenave në mbrëmje dhe në mëngjes. Afrohej te shinat ku përshkohej në pak sekonda një film me xhirim të shpejtë. Nuk kishte qenë e mundur të fiksonte një fytyrë njeriu në ato dritare të trenit. Po pse duhej t’i fiksonte? Njerëzit e panjohur nuk mund të ishin tjetër veçse një film me xhirim të shpejtë. Ai vinte aty për të bindur veten që ishte ende një pjesë e kësaj bote dhe se mërgimi ishte i përkohshëm. Treni largohej duke lënë pas një uturimë që shkimej avash avash, ashtu siç shuhej edhe shpresa e tij se mund të largohej nga ky vend. Po gjithsesi ai nuk ishte në burg dhe aty kishte ardhur me dëshirë. Po a mund të shpërfillet jeta e njeriut kur bëhet burgu një pikë krahasimi? Nuk kishte besuar se mund të dilte nga burgu, po kishte dalë. Kështu do të dilte edhe që aty. Po kjo shpresë i shuhej kur vinte pronari me atë xhipsin e vjetër. Ai ishte njeri me një personalitet të dobët që mundohej të plotësonte me fjalë të ashpra mangësitë e natyrës së tij. Përsëriste në çdo kohë që ishte një pasardhës piratësh dhe se kishte pasur tre të varur në direkë anijesh nga fisi i tij. Pra atij s’mund t’ia hidhte askush! U hidhte një sy të shpejtë stallave dhe përsëriste për të njëmijtën herë që do t’i ndreqte shpejt, pastaj numëronte kuajt. Numëronte nga njëshi deri në dyzet, që ishte pothuaj një numër stabël pas skartimesh dhe në fund se si e drejtonte gishtin nga Alberti, kur kishte mbaruar së numëruari kuajt. Ky i fundit merrte vesh vetëm pak fjalë në atë gjuhë, por nuk dihet pse qe i bindur që kali i dyzetenjëtë ishte Alberti. Me kohë pronari hoqi dorë nga anglishtja, sepse tjetri mezi kishte mësuar vëtëm disa numra dhe filloi t’i fliste me mjë italishte saksone për emigrantët që riatdhesonte qeveria, sepse ishin pa leje qëndrimi. Alberti buzëqeshte. Kot mundohej t’i fuste frikën që të rrinte aty, se nuk kishte ku të shkonte. Këmba e gjymtuar ishte mallkimi i tij. E tërhiqte pothuaj zvarrë si një pjesë të huaj. Shpesh mendonte që do të ishte më mirë të mos e kishte dhe në vend të saj të kishte një patericë. Pronari i thoshte diçka edhe për këmbën, me siguri i tregonte edhe një pengesë të re, po që nuk arrinte ta kuptonte. Pastaj pronari largohej duke përsëritur se shpejt do të ndërronte gjithçka aty, po Alberti e dinte që nuk do të shpenzonte asgjë, sepse donte të nxirrte një fitim pa shpenzuar asnjë dollar.
Dita kalonte disi. Dita ishte rrëke djerse dhe erë baglash. Pastaj vinte mbrëmja shumë shpejt, një mbrëmje e këputur si me thikë nga drita në errësirë. Aty nuk kishte një muzg të vërtetë, sepse ai humbiste përnjëherësh së bashku me siluetat e kuajve që ktheheshin në stallë, përzihej me ta duke krijuar një pamje ku sundonte haluçinacioni dhe deformimi i figurës. Kuajt, në atë vrapim të çmendur, ishin zgjatime gjymtyrësh, qafash, kokash; ishin një zili e vërtetë për Mark Shagallin.Kishte qenë e pamundur të vendoste një lidhje me ato kafshë. Kuajt e pranonin sa u hidhte për të ngrënë, pastaj turreshin brenda. Ai nuk kishte arritur t’i prekte asnjëherë me dorë. Kur zgjaste dorën, ngriheshin në këmbët e pasme dhe merrnin pamjen e një egërsie të vërtetë. Ktheheshin aty se kishte tërshërë, krunde dhe ujë. Sidomos ujë. Nata fillonte me një erë të thatë që vishte dritaret në pluhur. Gjithçka fillon dhe pushon një çast, për të rifilluar prapë, po era aty niste në mbrëmje dhe pushonte ne ag të ditës. Kishte një zhurmë të çuditshme, të lehtë dhe të pandërprerë që të krijonte përshtypjen se jashtë po harbohej një zgjua gjigand bletësh. Në këtë kohë ai ishte i mbyllur brenda se nuk guxonte të dilte nga era. Por kur e bënte këtë në të rrallë, shihte një qiell të zymtë dhe me pak yje. Shihte yjet më të fortë, drita e të cilëve arrinte të përshkohej përmes pluhurit. Nata ishte e frikshme, po ai nuk kishte frikë. Njerëzit që nuk kanë çfarë të humbasin nuk kanë frikë. I kishin lënë një çifte për të zbuar dingot, po ajo më shumë i hynte në punë kur vonohej pronari dhe atij i duhej të vriste një kangur për t’u ushqyer. Edhe konservat që i vinin nga Sidnei ishin me mish kanguri. Një mall i dobët, një mall për qentë. Nata ishte një litar i pafund kujtimesh që e tërhiqte në thellësi të frikshme pa arritur kurrë fundin. Ishte një litar plot nyje të forta dhe më e forta mes tyre ishte nyja e burgut. Ishte përpjekur ta harronte, megjithëse e dinte se ishte larguar vetëm fizikisht nga burgu. Shpirtin e kishte prapë aty si një fantazmë të braktisur. Ishte e çuditshme që shpirti i tij nuk lidhej me torturën, po me disa imtësi që shumëkush nuk mund t’i llogariste. Lidhej me zërin e gardianit që nuk mund të ishte krejt ironik kur i thoshte: “Ngrehu kont, se të presin vepra të mëdha!” Lidhej me gërvishjen e derës së hekurt që gërryente menteshat e rënda. Deri këtu gjithçka ishte e rëdomtë, por e jashtëzakonshmja kishte të bënte me faktin që nuk kishin të drejtë t’i vajisnin ato dyer. Shpirti i tij lidhej me Burdullën, atë policin e trashë që afrohej te hekurat dhe kërkonte nga të burgosurit t’i kruanin kokën. Lidhej me Thimin që kontrollonte postën dhe ironizonte familjarët e të burgosurve. Ai ishte një aktor i madh për të përsëritur dënesat e një nëne dhe përmallimin e një gruaje. Nxirrte në shesh me një mënyrë të natyrshme mikrosekretet familjare të të burgosurve, duke i pëshpëritur ato vesh më vesh dhe duke e ngritur përdhosjen në një art të vërtetë. Ishte i bindur që pas kësaj do të vinin përherë e më pak letra në burg dhe nuk do të qorronte sytë për të deshifruar kaligrafinë e shtrëmbër të fshatarëve. Atij nuk i vinin letra. Nuk kishin nga t’i vinin. Ishte rritur në një shtëpi fëmijësh. Ishte jetim.
Në mëngjes shihte një gjurmë shpendi përpara derës së tij. Ishte një gjurmë e madhe, si e një grabitqari të qiellit, një gjurmë në reliev të thellë nga pluhuri i natës. Një si gravurë e derdhur në plumb. Gjurma shtyhej rreth pesëmbëdhjetë hapa nga dera e tij dhe përfundonte aty ku shpendi kishte rrahur krahët për ta vazhduar rrugën në qiell. E kishte ruajtur, po nuk kishte arritur ta shihte. Siç dukej ai vinte natën dhe ikte pa zbardhur. Po çfarë kërkonte aty? Në atë vend përshkoheshin vetëm tufa të stërmëdha zogjsh të vegjë. Aq të mëdha sa errësonin diellin. Po kjo zgjaste vetëm pak çaste, pastaj gjithë ditën nuk shihej një shpend i gjallë, po të përjashtoje ata fajkojtë e rrallë që endeshin shumë lart në qiell. Ai kishte vënë çarqe me mish kanguri, po mishi zhdukej dhe në çark nuk mbetej asgjë. Sigurisht që duhej të ishte një shpend tepër finok përderisa i shpëtonte çarkut.Erdhi pronari një ditë dhe harroi aty një gjysmë shishe me xhin. Ai ia zgjaste shishen sa herë vinte aty, po Alberti nuk donte. Po atë ditë e piu atë gjysmë shisheje, e piu pothuaj me një frymë dhe pas kësaj nuk ishte më në vete. Doli jashtë duke iu marrë këmbët dhe arriti ashtu deri tek shinat e trenit. Aty u shemb krejtësisht i dehur. Ndenji gjatë në atë gjendje, apo më saktë ndenji derisa ndjeu disa të therura të forta në ballë. I hapi sytë dhe besoi që ishte nata ajo që e pengonte të shihte. Pastaj ndjeu një peshë në gjoks dhe dyshoi të kishte diçka në zemër. Kishte dëgjuar që anomalitë e zemrës nisnin me këtë peshë në gjoks. Lëvizi krahun dhe me këtë lëvizje largoi peshën nga gjoksi. Pau që kishte larguar një korb. E kuptoi që korbi i kishte penguar shikimin me trup. U ngjeth. Korbi me siguri kishte dashur t’i hante sytë. Kështu ndodhte me kufomat që në shumicën e rasteve gjendeshin pa sy.
Korbi kishte qëndruar krejt pranë tij dhe nuk luante. E trembi me zemërim, po korbi nuk u shqetësua. Atëherë pau që kishte të bënte me një korb tepër të madh dhe ndoshta me një përjashtim të gjithë racës së tij. Fërkoi ballin që i dhimbte dhe i bëri duart me gjak. Po pse e kishte goditur aq fort në ball ai korb, kur mund t’i nxirrte fare mirë sytë? Në atë çast dëgjoi sirenën e trenit dhe pas pak vështroi lokomotivën që dilte pas kaktuseve. U drithërua. A mos kish dashur t’i shpëtonte jetën ky korb? Gjithsesi pa çukitjen e tij lokomotiva do ta kishte ndarë më dysh. Zgjati krahun nga korbi dhe sesi ndjeu që ishte barabar me të, sesi ndjeu që nuk kishte pushtet mbi të. Për një çast kishte mbaruar pushteti i njeriut mbi një qenie pa ndërgjegje. Ai mendoi që kjo nuk po ndodhte për ndonjë cilësi të veçantë të korbit por vetëm se i detyrohej diçka atij.
U ngrit dhe zuri të ecte duke kthyer kokën herë pas here. Pas tij ecte edhe korbi pa e ndryshuar distancën që i ndante. Kishte një hap parade, kishte diçka nga shkolla e vjetër e ushtrive perandorake dhe kjo do të qe krejt e saktë, po të kishte trompeta dhe fanfara. Ngulte mirë aty ku shkelte, duke u bindur që shkelte në tokë të vet dhe ky ndoshta ishte avantazhi kundrejt Albertit. Alberti nuk ishte në tokë të vet. Ai qëndroi duke u kujtuar për gjurmët që linte pas korbit. Ishin po ato që kishte parë çdo mëngjes përpara derës. Pra korbi po e ndiqte prej kohësh dhe nuk ishte rastësi ndodhja e tij tek shinat e trenit.
Hyri në dhomë. Ishte i bindur që do të hynte edhe korbi, por priti që ai të dyshonte, të hezitonte ndopak. Po nuk ndodhi asgjë nga këto. Shpendi u fut me pushtet të madh, drejtoi trupin avash avash dhe e pa drejt në sy. Albertit iu duk se ai hyri aty me një milion vjet histori të racës së vet dhe u tremb. Për vete ishte një njeri pa histori, ishte një jetim dhe kjo ishte arsyeja, sipas tij, që po përplasej kështu në jetë. Të paktën ishte njëra nga arsyet… Një milion vjet histori ishin një pushtet i madh dhe ai e pat frikë këtë pushtet. Me se mund ta përballonte atë korb që rrinte aty i ngrefosur si një kasnec i vdekjes? Ishte kaq i zi… Kaq e zezë ishte vetëm ngjyra e vdekjes… Nuk e vrau mendjen të arsyetonte që s’mund ti sillte vdekjen dikush që posa e kishte shpëtuar nga vdekja. Rrëmbeu çiften dhe ia drejtoi korbit. E kishte poshtëruar, fyer dhe nënshtruar tëtë jetën saqë kjo nuk mbante më.
Korbi nuk u trazua fare. E pau tjetrin drejt në sy. Në atë çast, po të ishin të dy qenie me ndërgjegje, mund të ishte zhvilluar ky dialog:
-Më duhet të të vras!
-Do më vrasësh se do të më hash?
-Thjesht do të të vras…
-Kjo nuk është e mundur!- u çudit korbi, sepse vrasja në natyrë kishte të bënte vetëm me luftën për ekzistencë. Korbit iu duk krejt anormale krijesa që kishte përpara. Çfarë race ishte ajo që vriste kot së koti?
-Nuk mund të më vrasësh, sepse ne jemi njëlloj: vetëm ti dhe vetëm unë…
-Si mund të jesh vetëm me gjithë ato tufa korbash? Vetëm korbat nuk shfarosen…
-Kanë ikur!
-Të kishe ikur edhe ti!
-Nuk mund të iki! Ky është vendi im…
-Qenke një korb patriot…- tha Alberti me njëfarë ironie, duke e ndjerë veten edhe më të fyer, ngaqë korbi nuk pranonte të linte vendin e vet, ndërsa ai ia kishte mbathur. Po a e dinte ky djall korbi se çfarë ishte diktatura?
Korbi iu përgjigj që diktatura ishte kondori i madh i shkretëtirës, ishte vdekja!
-Qenke edhe i zgjuar…- bëlbëzoi Alberti.
-Jam i zgjuar, sepse jam njëmijë vjeç…
Alberti uli çiften. E kishin mbuluar djersët.
-Djall…- pëshpëriti duke vendosur çiften.
-Djall!- dëgjoi pas shpinës së tij.
U kthye shumë i tronditur duke hedhur një vështrim rreth e rrotull.
-Djall!- përsëriti korbi me zë të çjerrë.
-Ti flitke? Ti flitke?- u tremb Alberti.
Korbi u spraps, rrahi krahët dhe u zhduk.
Të nesërmen lëshoi kuajt dhe pau për korbin, por ai nuk dukej. Ishin zhdukur edhe ato gjurmët e zakonshme përpara derës së tij. Bëri një xhiro rreth stallës, pastaj deshi ta linte atë punë, kur krejt papritur dëgjoi një krrau-krrau përshëndetëse nga maja e helikës së erës. Korbi zbriti me krahë të ndehur dhe qëndroi para këmbëve të tij. Sytë i vezullonin me një dritë të butë. Lëvizte kokën papushim dhe dukej i kënaqur.
-Djall!- thirri Alberti me shpresën se do të dëgjonte të njëjtën fjalë, po korbi as që ia vari.
-Djall!…- pëshpëriti Alberti, po korbi i ktheu shpinën dhe u fut brenda si në shtëpinë e vet.
Alberti e mbante mend korbin nga përrallat e fëminisë si lakmitar të madh dhe tinëzar të madh, por këtë nuk e vërtetoi dot aty brenda. Aty brenda kishte mbeturina konservash dhe ushqime të tjera, po korbi as që ua hodhi sytë.
Alberti mbante mend gjithashtu për prirjen e korbave për t’u dhënë pas gjërave të shkëlqyera dhe arturinave. Ishte një përrallë se si qe pasuruar një vajzë e varfër nga vëthët dhe unazat e arta që i sillte një korb.
-Albert…- pëshpëriti emrin e vet Alberti.
-Albert! Albert! Albert!- shqiptoi korbi.
Alberti u gëzua dhe tha plot fjalë të tjera, po korbi arriti të përsëriste vetëm fjalën “masakër”.
-Masakër!- tha edhe një herë korbi duke e dhënë fjalën me një “rr” të fortë në fund.
Alberti i hodhi një copë mish. Korbi e kullufiti ngathët dhe krejt pa interes. E dinte që korbat ishin hamës të mëdhenj dhe të pabesë,po ky këtu kishte një vëmendje të dobët ndaj ushqimit. Alberti mendoi që nuk kishte si të ishte ndryshe përderisa ai ishte 1000 vjeç! Tani ai ishte i bindur që korbi kishte këtë moshë dhe herë- herë përpiqej të kuptonte si kishte qenë kjo botë kur kish lindur. Australia as që njihej. Këtë e dinte. Evropën e mbulonte një terr i plotë në shekullin dhjetë, ndërsa për pjesën tjetër të botës nuk dinte asgjë. I mësoi korbit ato pak fjalë që dinte në anglisht. Fjalën “hell”e përsëriste me kënaqësi, ndërsa e kundërta e ferrit nuk i pëlqente. Më kot rrekej Alberti duke përsëritur “heaven”, po korbi i kthente shpinën.
Shfaqja e korbit ia ndryshoi disi jetën deri në atë masë, sa herë- herë kishte përshtypjen se aty po jetonte vetë i dytë dhe vetë i dyti ishte më e lehtë për ta përballuar atë vend. Kështu iku mjaft kohë sa ndodhi ajo që pritej të ndodhte prej kohësh. Kuajt nuk u kthyen. Nuk erdhën as natën tjetër dhe u detyrua t’i kërkonte dhjetra milje larg. Kuajt nuk ishin askund. Ishin zhdukur.Do të ishte zhdukur edhe ai kur kthehej, do të kish humbur në atë gjysmëshkretëtirë, po të mos ishte korbi që i korrigjonte udhën. Me sa dukej ishte më i zoti se korbi i Noes. Noe kish nisur korbin të parin për të gjetur tokë, po ai nuk kishte gjetur. Kështu thoshte bibla.
Pronari ishte i bindur që tufa e tij kishte rënë pre e gjahtarëve të kuajve të egër, por megjithatë gjithë fajin ia hodhi Albertit. I tha që do ta çonte në gjyq, që do ta fuste në burg. Nuk i dha rrogën e muajit dhe iku pa e marrë me vete. Alberti mendoi që duhej të nisej menjëherë sa nuk ishin mbuluar gjurmët e makinës së pronarit. Mori disa shishe plastike me ujë, disa ushqime në një trastë dhe u nis. Po ku ishte korbi? Ai kishte vënë re që korbi zhdukej kur vinte pronari. Priti, po nuk mund të priste gjatë. Ishte i bindur se po të ishte ai korbi që njihte, do t’i vinte pas. Dhe kështu ndodhi. Dëgjoi një “krrau” të zgjatur, të dhimbshme pas krahëve e pastaj korbi i doli përpara këmbëve. Bëri një hap, por korbi vetëm sa u spraps dhe nuk i lëshoi udhë. Kështu disa herë. Ky ishte kulmi.Nuk donte ta linte të ikte. Atij i erdhi të qante aty. T’ia jepte kujës. Si ishte e mundur që në tërë jetën e kishte dashur vetëm një korb? Apo e kishin dashur dhe ai nuk e kishte marrë vesh? U ul dhe e përkëdheli korbin. Herë të tjera korbi nuk e kishte lënë ta prekte. Me sa duket kjo ishte një ndarje, ishte fundi. Nuk ishte ndarë nga ndonjë i afërm në jetë, se nuk kishte të afërm. Aty mësoi se çfarë ishte ndarja. Po ndahej me një të fisit të tij, të gjirisë së tij që, fillonte prej njëmijë vjetësh dhe një milion vjetësh…
E mënjanoi korbin dhe u nis, po korbi nuk iu nda.
-Do të vish me mua?
Përgjigjja ishte një “krrauuu” e stërzgjatur.
-Po ti sikur je patriot? Ti nuk e braktis atdheun…
Hell!- tha korbi. Ferr…
A mos donte të thoshte ai që tani atdheu i tij ishte kthyer në ferr?
Vështroi korbin me ngulm. Ai ishte një zbulim piramidash. Kurrë nuk do të arrinte ta deshifronte deri në fund.
U nis duke i hedhur edhe një vështrim tjetër asaj që po linte pas. Sa kishte ndenjur aty? Tani kjo nuk qe e rëndësishme, sepse i dukej si tri ditë. Nuk do të ishin të rëndësishme as vitet që do të rrinte në Sidnei, deri në atë ditën që përfitoi nga një vendim i qeverisë për të kthyer falas në vendlindje emigrantët pa leje qëndrimi. Në kryeqytet ai befasua nga një ndërtesë shumëkatëshe. Hoteli “Kent”. Po i kujt ishte ky hoteli “Kent”? I thanë që ishte i Jani Papajanit. Po kush ishte ky Jani Papajani? Jani Papajani ishte ai burri me mustaqe që po fliste me atë kamarierin… Iu afrua dhe i kërkoi punë. I kërkoi punë duke i përmendur emrin me shumë mirësjellje: zoti Papajani…
-Nuk mund të marr të moshuar, po lëre që s’kam punë- u përgjigj Papajani duke i hedhur një gjysmë vështrimi.
Kishte bërë një budallallëk. Ai tjetri kishte përmendur moshën. Po iskur ta dinte për atë këmbën e gjymtuar?
-Unë mund të bëj një reklamë të jashtëzakonshme për ju!- tha, megjithatë Alberti.
-Reklamë? Çfarë reklame?
-Kam këtë që flet- tha Alberti, duke i treguar korbin në kafaz.
-Flet? Pa ta shohim…- u gjallërua Papajani.
Korbin nuk pati burrë ta bënte të fliste. Pesë minuta, dhjetë që ishin sa një shekull për Papajanin dhe sa një vdekje për Albertin.
-Përralla!- tha Papajani dhe i ktheu shpinën.
Po pikërisht në atë çast, pikërisht në atë çast, korbi e thirri në emër. E thirri butë, me një zë miklues dhe joshës: Papajani…
Pronari u kthye i befasuar dhe mendja e tij prej biznesmeni vendosi ta merrte në punë në të dhjetën e sokondës. Pak ditë përpara ishte përuruar hoteli “Sheraton” dhe kishte pasur rrjedhje klientësh. Korbin e vendosën në një sallon të vogël që kishte vetëm katër tavolina dhe ishte një separé për VIP- at e kryeqytetit. Mosha e tij bëri përshtypje të madhe. Njëmijë vjeç? Po a ishte e mundur? Mundet! Ai ishte kaq i madh, kaq krenar, kaq madhështor… Po kur do të fliste ai? E pritën gjatë, ndërsa hanin bukë dhe bënin shaka të rënda me njëri- tjetrin. Mes tyre binte në sy pronari i naftës, bos Mihali, një tip gazmor, që e kishte filluar nga hiçi dhe ishte gdhirë milioner. Nuk e thërrisnin me emër, sepse atë e përkëdhelte emri “bos”.
-Na e hodhe me korbin, o Papajani- tha bosi, duke vështruar shtrembër Albertin që rrinte në këmbë pranë kafazit të korbit.
-E ka me të tekur…- u përgjigj Papajani, që atë çast kishte dëshirë ta zbonte me shqelma Albertin.
-Ai me të tekur e ka , po nuk e kam unë!- vazhdoi bosi me një ton të irrituar, po pastaj ndërroi menjëherë. Tha dikush diça pikante dhe plasi gazi, po si gjithnjë pas gjërave pikante vinte zbatica dhe këtë zbaticë kishte pritur korbi për të thirrur tri herë: Bos! Bos! Bos!
Bosi rrahu shuplakat me triumf. Ai u ngrit me një copë mishi në pirun dhe e pyeti Albertin nëse e hante mishin.
-E ha,por… Por nga dora ime…- u gjet ngushtë Alberti.
Ditët dhe netët që pasuan korbi u bë një llafazan i klasit të parë. Përmendte emrat e të gjithëve, pa e dalluar se i kujt ishte emri.Vetëm bosin e dallonte. Kur i thërriste emrin, kthehej nga ai si një akademik me togë të zezë. Kishte nisur edhe të përshëndeste, por vetëm bosin: Mirëmëngjes bos! Mirëmbrëma bos! Nganjëherë i ngatërronte këto dhe e vinte mëngjesin në mbrëmje dhe mbrëmjen në mëngjes dhe kjo ndodhte, sepse aty kishte gjithë kohën dritë. Korbit i mungonte errësira për të bërë ndryshimin. Papajani ishte në qiellin e shtatë nga suksesi. Edhe Alberti ishte diku në qiell, po kuptohet shumë më poshtë.
Megjithatë lumturia me pronarët nuk është shumë e gjatë.Ndodhi një ngatërresë në hotel dhe ata ia veshën korbit. Pronari i tha ta linte punën pa menduar gjatë. Tjetri nuk u mbrojt. Nuk dinte të mbrohej. E mori disi natyrshëm, sepse shkelmi i dëbimit kishte qenë diçka e natyrshme për të. Deshi të merrte korbin, por e penguan bodiguardët. Njëri prej tyre i vuri edhe dorën në gjoks. Ky ishte atdheu në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij… Iku kokulur, sepse nuk mund ta kundërshtonte atdheun as në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij as në ditën e tij të fundit… Po si mund të ndahej nga korbi? Që të ndaheshin, duhejtë vdiste njëri prej tyre: ose ai ose korbi! Nuk mund të mendonte tjetër veç kësaj. Nuk mund të mendonte se mund të kthehej një ditë prapë aty. Nuk mund ta imagjinonte që korbi do të kyçte sqepin dhe as do të fliste as do të hante. Nuk mund ta nendonte që bosi do ta detyronte Papajanin ta merrte sërish në punë! Bosi i kishte thënë që ai ishte një hajvan e gjysmë! Si nuk e kuptonte që korbi po ngordhte për të zotin?
Fshiu faqet. I kishin rrjedhur sytë dhe nuk e kishte kuptua. Pleqëri… Për një çast ai e krahasoi korbin me një hidalg të vërtetë të mesjetës, që u kthente shpinën lotëve të mirënjohjes, apo të trishtimit…Dhe ishte më e pakta që mendoi, sepse në atë çast mund ta ngrinte korbin në një hyjni. Mos po e tepëronte? Po a nuk ishte një kohë që shumëçka mund të zinte vendin e një hyjnie? Po ç’jetë ishte kjo? Ç’djall kohe ishte, kur të kthente sërish në jetë një korb?