(Rreth vëllimit poetik “MA GJENI NJE DIELL” të Edlira Llukaçajt)

SKENDER TEMALI

Mbyll së lexuari librin e një poeteshe të re, Edlira Llukaçaj dhe, si krijues më lind një dëshirë të hedh në letër mendimet rreth tij, të rreshtoj disa fjalë që s’duhen lënë pa thënë. Mbase ky veprim imi plotëson edhe atë të mjeshtrit të lirikës, mikut tim Petrit Ruka, i cili në parathënien e këtij vëllimi ka pohuar se duke e  lexuar atë, nata i ishte bërë e bukur.

Poetesha e re emrin e ka Edlira. Mbase dhe rastësisht poezia e saj është e dlirë, e tejdukshme, me nerv, pasuruar me figura të pa kërkuara, hera-herës duke ecur me guxim dhe në shtigje teknike poetike të pashkelura ose pak të shkelura, ku brishtësia e ndjenjës bashkëjeton me mesazhin e frymën e kohës, larg disa poezive shabllone e që s’të zgjojnë asnjë ndjenjë estetike.

Kemi në një shumësi poezish që ngërthejnë 200 faqe libër ku shfaqet Edlira Llukaçaj, me një individualitet të spikatur, individualitet, që pa as më të voglin dyshim, do të vijë duke u pasuruar e kristalizuar.

Më ka ndodhur shpesh këto kohët e fundit që të kaloj nëpër duar shumë libra poetikë që më ngjanin si konviktorët dikur, thuajse identikë e ku kultura e të shkruarit as ka fare gjë të përbashkët me poezinë bashkëkohore. Diku kam hasur autorë rob të rimës po jo të ritmit, diku të metrit e diku tjetër të vargje të errëta, ku s’ka as imazh e as mesazh. Edlira e ka kapërcyer fillesën, e njeh poezinë. Ajo edhe pse shkruan në gegërisht e për të cilën unë që mendoj si gegë e shkruaj sipas standardit letrar kam rezervat e mia,  arrin që të na imponohet jo vetëm ne, gegëve, por edhe autorit lab të parathënies, i cili nuk e lëshon një fjalë për një tjetër.

Çfarë e bën të veçantë poezinë e Llukaçajt? Kthjelltësia e mendimit, më së pari. S’ka poezi që nuk të bën të mendosh, që s’të krijon shtjella, që nuk është binjake e tjetrës që vjen pas. Ka risi në ndërtim e figuracion, ka vargje që të bëjnë t’u rikthehesh, se të rrëmben jo vetëm mendimi, por edhe gjuha poetike e shprehur. E si mund të mos u kthehesh vargjeve të tilla nga poezia “Nji shekull qët’pres”:

Nji shekull që t’pres!

Nepër kafe artistash vjedh fjalza

Me t’shpjegu ma bukur si pritet

E kafen e ftofun,

Vazhdoj e lodhun, e vetme me e pi.

Sorollatem peizazhesh,

Zhbiroj rrugë e shtigje

Që ndoshta m’sjellin te ti.

Pa e  miklue aspak autoren, dua të pohoj se kozmosi i saj poetik është i pamatshëm,  nepër rreshtat e poezive mund të ndërtosh nisje dhe mbërritje, një ragvim nëpër pore të jetës, një tis filozofik që i mbështjell e që hera-herës të bën të abstragosh për plus-minuset e të përditshmes e të ardhmënisë, për të zakonshmen e të jashtëzakonshmen, për të thjeshtën e të ndërlikuarën.  Aty do të gjesh vajzën çapkëne që rrëzohet e çohet, që përgjërohet për prindërit, ku Rozafa e Shkodra me shkodranishten e saj i mëkojnë frymëzim, aty do të gjesh shumë ëndrra rinore e pikla vese nën diellin që ajo e kërkon dhe e gjen e që kush të mos ia prekë qiellin e saj greminave është e gatshme të shndërrohet në Argjiro. Një dashuri e humbur në këtë qerthull poetik e gjen rrugën e shpresës për ta gjetur, nuk të zgjon pesimizëm, edhe pse nga trajtesa optimizmi në atë vjershë për një moment të duket i arratisur, se siç dhe pohon në një varg të poezisë “Njisoj”:

Kam shpikë hartën

E dashnis s’amshueme

Kam xan mend

S’rrehem ma me dashni që perendojn

Sa herë dita mbaron

Vëllimi ka shumë, shumë dashuri. Çdo poezi kushtuar asaj të fut në një botë që kushdo e ka përjetuar se çdo të thotë dashuri, ripërtërihet, e beson, ndjen një afsh, krijon retrospektivë, siç krijova edhe unë pavarësisht moshës. Kjo dashuri të kujton enët komunikuese, e shprehur poetikisht nga Edlira:

Labirinte  ku shpirti përplaset,

Shkon e vjen

Prej teje te un, prej meje te ti…

Cikli për Irisin jeton përmes ndjeshmërisë, përmes figuracionit, ku uni poetik  zbret e ndriçon çdo skutë të shpirtit.

Një dukuri mjaft pozitive në këtë përmbledhje poetike unë do të klasifikoja sinqeritetin e vargut, spontaneitetin e ndjenjës e të figurës, të cilën shpesh edhe e bën fli për hir të mendimit e të mesazhit që do t’i përcjellë lexuesit. Kjo dukuri e bën atë të mos i ngjasë as këtij e as atij poeti a poeteshe, e shprehur ndryshe t’i ngjasë vetvetes, në regjistrin poetik ajo të ketë tingullin e saj.

Që në rrugën poetike Edlira nuk është rastësore, bindesh si ke mbyllë dhe faqen e fundit. As rastësore e as sipërfaqësore. Ardhja e saj në poezinë shqipe përbën risi. Qoftë edhe me një poezi, qoftë edhe me këtë vëllim.

Skënder Temali 

Në 4-vjetorin e vdekjes

Prej 4 vitesh ai ka një varr në varrezat publike të Shkodrës, ku shpesh gjen lule të freskëta, po s’ka asnjë shesh, rrugë a rrugicë qorre, asnjë shkollë, asnjë shtëpi botuese me emrin e tij. As në Shqipëri e as në Kosovë, të cilën e kishte aq për zemër. Vetëm një çmim republike që iu dha në kohën e monizmit dhe në vitet e fundit kur në Kumanovë të Maqedonisë shoqata e shkrimtarëve të atjeshëm vendosi një çmim letrar me emrin e tij e po ashtu dhe shoqata e shkrimtarëve të Shkodrës në 1-vjetorin e ndarjes së tij nga jeta. Pak dhe aspak për një figurë të tillë, për një shkrimtar të përmasave kombëtare, që qëndron si gur themeli në prozën tonë moderne.

Kush e ka njohur nga afër e di arsyen: ai s’qe puthadorë, përkundrazi; s’u bë hija e askujt, ai qe e vërteta, edhe e ashpër, edhe e hidhur, edhe e ëmbël. Qe armik i mediokritetit, i folklorizmave që po shfaqeshin jo pak në krijimtarinë e parallinjve që botonin për të na e shitur sapunin për djathë. Me krijimtarinë e mendimin e tij kritik ai, për mua, formoi një shkollë të vetën, në të cilën ka ç’të mësojë çdo krijues.

Qe me prejardhje i djathtë, mjaft i pasur në Strugë, po i ati, Riza Drini, si fanolist, mik e shok ideali me figurat më të ndritura kombëtare pas shpalljes së pavarësisë, gjithë pasurinë e tij e shkriu për të hapur shkolla e dërguar me të hollat e tij fëmijët e thjeshtë të popullit nëpër shkolla dhe, si shpërblim, pas çlirimit të vendit nga nazifashistët, do të merrte dënim të rëndë prej 15-vitesh si ish-prefekt në Shkodër e Prishtinë, për ç’ka s’kish bërë në shkelje të ligjeve të pasluftës, nga i cili vuajti 5 vite e më pas dhe një internim.

Thotë diku Balzaku se nën hijen e një lisi nuk rritet asnjë filiz. Po siç ma do mendja s’e ka pasë fjalën për lisa të tillë. Kjo traditë, qytetari, atdhedashuri e kultura shumë dimensionale e të atit do të hidhnin rrënjë edhe në formimin e personalitetin e një shkrimtari si Skënder Drini, i cili, në Shkodrën që iu bë qyteti i dytë pas Voskopojës ku lindi, e bëri, sipas Moikom Zeqos, të renditet për nga vlerat artistike të letërsisë shqipe moderne, pas Migjenit. S’ka se si të më hiqet nga kujtesa ky përcaktim i eruditit Zeqo, pos fjalës së përmortshme para varrit të tij, edhe në veprimtari të tjera kushtuar Drinit, që nga libri voluminoz me rreth 500 faqe i Sadetin Limanit “Përtej heshtjes” me studime dhe analiza të katër veprave të mëdha të Drinit (shih shtëpia botuese Fan Noli-Tiranë, 2014) e deri tek fjala e tij në promovimin e dy vëllimeve poetike të Bedri Islamit, ku ai do të pohonte sërish një përcaktim të tillë. E në këtë valë do të jetë edhe studimi i shkrimtarit Xhahid Bushati për S.Drinin në vëllimi e tij më të fundit “Njerëz të vdekur…të gjallë”.

Nuk e pat të lehtë Drini të çante me dallgët e tij krijuese në detin e krijimtarisë letrare, ku çdo stërkalë-fjalë e tij shihej me lupën e metodës së realizmit socialist. Ia  arriti të dilte në breg, në fillim si nga dera e pasme, me vëllime kushtuar fëmijëve e adoleshentëve e më pas me romanet e tij të magjishme “Midis dy kohëve”. “Vraje tradhtinë”, “Shembja e idhujve”, “Tanush Martini”, “Nata është grua”, e deri tek vëllimi me tregime “Testamenti”, të cilin e botoi pak para se të ndërronte jetë.

E kam ndjekur krijimtarinë e mjeshtrit Drini  këtu e gjysmë shekulli më parë e më pas, kur jam njohur me të e kur u bëmë dhe shokë, disa prej vëllimeve, sidomos të tri dekadave të fundit, i kam lexuar edhe në dorëshkrim dhe jam mrekulluar jo vetëm nga arti që përcillte, por edhe se si ia arrinte të kapte të tilla maja me kushtet familjare, me grua shëndetësore shumë të rënduar e ku ai në shtëpi ishte edhe grua edhe burrë. S’kam njohur askund një burrë të tillë besnik e fisnik ndaj bashkëshortes së tij, Karolinës, që i pat falë dashuri, por jo fëmijë, duke i shërbyer edhe në atë gjendje si të ish ajo që i shërbente për t’i krijuar kushte sa më të mira krijuese.

Ai në të tilla kushte është në mënyrë figurative-shkrimtar hero. Në korpusin e veprave të tij nuk ka një vijë ndarëse në dy periudhat, para dhe pas viteve 90-të. Kush e njeh atë, pra këtë korpus me libra për fëmijë, romane, tregime, aforizma e sentenca, refleksione politike mbi zhvillimet në Ballkan e veçmas në Kosovë, monografi, siç qe ajo për Bajram Currin, do të shohë se si ai nuk u bë rob i metodës së realizmit. Si pak kush nga garda e vjetër e shkrimtarëve, ai qëndroi i ri në mendime, madje do të thosha se nëse në veprat e periudhës së parë ruhen aty-këtu forma klasike të të shkruarit, në mbi 15 vepra të pas 90-tës ai çliron një potencial krijues filozofik që do ta dëshironte çdo shkrimtar.

Drini qe novator. Stili, kompozicioni, individualizimi i personazheve duke zbritur deri në indet e shpirtit të tyre, mënyra e të rrëfyerit, përshkrimi mjeshtëror i mjediseve, sa historike e aq më shumë bashkëkohore, mbajnë një firmë: Skënder Drini. S’ka përse të jesh studiues a kritik letrar për t’i hetuar këto dukuri që i japin njohjen për të krijuar portretin e tij përkrah prozatorëve e analistëve historikë më të spikatur shqiptarë.

Që nga vëllimi i parë për fëmijë në vitin 1965 e më pas me të tjera vëllime për këtë moshë, për të vijuar me “Shqipja e kreshtave tona” (me dy vëllime) e të tjerë romane, duke bërë edhe ndonjë koncesion të vogël në trajtimin e temës së ditës, do të vijë për mua edhe kryevepra e tij, romani  “Vraje tradhtinë” botuar nga SHB “Naim Frashëri” në vitin 1980 me një tirazh prej 20.000 kopjesh, ribotuar në Shqipëri e Kosovë. Duke harmonizuar ngjarjet tronditëse të Shkodrës në vitin 1913 me fantazinë në laboratorin e tij krijues ai u tregua shumë skrupuloz e kërkues. E kujtoj fort mirë kur më pat treguar se për të krijuar një imazh sa më real të asaj periudhe ai kërkoi e studioi mbi 30 vepra të të huajve për ngjarjet e pushtimit të Shkodrës në vitin 1913, deri duke  kërkuar miqësisht nga Karlo Ljarja (babai i Rikard Ljarjes)  t’i përkthente nga gjermanishtja ditarin e Hortensa Von Zauber, bashkëshortja e konsullit austriak në Shkodër.

Në kapërcyell të të dy sistemeve ai s’qëndroi soditës e deri sa mbylli sytë, me veprat e shumta që botoi, ai u bë sizmograf i kohës, sizmograf i dy kohëve. Njerëzit e ngjarjet, si në palimpsest, na përshfaqin një realitet tronditës, por pa rënë në pesimizëm, edhe pse jeta shqiptare në dekadat e fundit ka qenë gri e kjo s’ka të bëjë me jetën e tij private gri. Ngandonjëherë, karakteri mozaik i romaneve të fundit, të krijon përshtypjen e një fragmentarizmi, por nëse lexon edhe në mes të rreshtave, ke për të vërejtë se gjithçka ai e ka kalkuluar në imtësi, si dikur që kalkulonte lëvizjet në skakierën e shahut ku njihej si një ndër mjeshtrit konkurrues deri në një kampionat kombëtar.

A njihet Skënder Drini nga të huajt? Si mund të njihet kur vetëm një libër ka të përkthyer në italisht, atë me titull “Tregimet e Veriut” para disa viteve. Po si mund të tërheqë vëmendjen e të huajve të lidhur me librin kur, qofsha i gabuar, asnjë tregim, asnjë fragment romani, asnjë aforizëm apo sentencë e tij, nuk është përfshirë në tekstet e niveleve të ndryshme të arsimit shqiptar?

Për mua e jo vetëm, Skënder Drini është shkrimtar i nivelit Ballkanik e Europian. Ai i dha letërsisë shqiptare shumëçka, edhe pse shoqëria ndaj tij u tregua dhe po tregohet koprace, indiferente, mosmirënjohëse. Ka tri vjet që në sirtaret e epërme të shtetit tonë ka  zënë pluhur një dosje e plotë me propozimin në unanimitet të shkrimtarëve shkodranë për t’i dhënë Skënder Drinit titullin “Mjeshtër i Madh” (pas vdekjes). Një bust i tij në qendër të Shkodrës do të ishte autokritikë për atë që s’bëmë për të, përkthimi i një vepre, qoftë vetëm i romanit “Korbi”, me një temë universale, do të tregojë se letërsia shqiptare jeton elitën e saj. Ky roman më herët qe tregim, me të cilin ai në 75-vjetorin e ditëlindjes së Dritëro Agollit u shpall fitues i çmimit të parë në konkursin kombëtar të shpallur nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, aq sa, me kalimin e kohës, më është krijuar bindja se çdo tregim i Drinit qe shtrati i një romani të ardhshëm për nga densiteti rrëfimtar e filozofik.

Do të dëshiroja që të përcjell për lexuesit këtë tregim, duke shpresuar se edhe refleksioni im për të, edhe tregimi i tij, do të jenë një homazh në vend të një trëndafili mbi varrin e tij në varrezat publike të Shkodrës.

KORBI

Plaku kishte shaluar karrigen dhe me duart e mbështetura në shpinë të saj fiksonte me një përqendrim të madh korbin që kishte përpara. E bënte shpesh këtë gjë dhe kjo ishte një mënyrë e tij për të hyrë në një marrëdhënie të veçantë, sepse çdo gjë përcaktohej nga ai shpend i madh që rrinte si i përgjumur në atë kafazin me derë të hapur. Marrëdhënia e tyre ishte e veçantë, sepse sundonte korbi: e vështronte kur donte ai ose harrohej në një heshtje të gjatë mospërfillëse, ose i kthente shpinën si një njeri i zemëruar dhe i fyer, siç po ndodhte tani. Po pse të ishte zemëruar? Nuk e kuptonte, sepse korbi këtë gjë e bënte shpesh edhe kot së koti. Kur bënte kështu, gjithnjë kishte ndjerë frikë, kishte ndjerë diçka që i afrohej atmosferës që krijon vdekja. Qe një korb madhështor, ndoshta dy herë më i madh se gjithë  raca e tij. Ishte një përjashtim i natyrës dhe ndoshta një gabim i saj. Këtë të dytën plaku e mendonte kur ia kthente shpinën si tani. Kishte raste që mendonte se korbi e shpërfillte dhe e nënvleftësonte. Kështu duhej të ishte përderisa i rrinte gjatë me shpinën të kthyer dhe nuk tundej nga ky pozicion derisa t’i tekej dhe t’i kthehej me atë britmën ngjethëse: Albert! Shpina e kthyer ishte tepër e rëndë edhe sikur të mos ishte fyerje, sepse nuk ishte aq i bindur të kishte arritur deri në atë shkallë inteligjence ai shpend. Po ndodhte prej kohësh diçka e çuditshme në lidhje me fyerjen: atë që ndiente për vetveten, ngaqë nuk ia kishte dalë kurrsesi të çante në jetë, ia vishte korbit.

Korbi u kthye. Si një oshënar, si një murg që matet kur hedh hapin, si një kardinal që përgatitet për një meshë solemne. I mungonte një copë pelerinë e kuqe për të gjasuar kardinalin, por kjo nuk kishte rëndësi, se plotësonte imagjinata e Albertit. Gjithçka që i mungonte atij korbi e plotësonte ai.

Korbi u kthye ngadalë, aq ngadalë sa atij po i bëhej se edhe koha po kaq ngathët bënte përpara. Ai ishte i bindur që korbi ishte koha! A nuk shkruhej në atë kartelën poshtë kafazit që ai ishte 1000 vjeç? E kishte shkruar ai dhe kjo i kishte bërë përshtypje të madhe gjithkujt. Po a ishte me të vërtetë 1000 vjeç? Nëse ishte koha, ai mund të ishte edhe më shumë…Ishte i bindur që korbi ishte koha, sepse nuk shihte asnjë ndryshim tek ai dhe kjo nuk ndodhte tjetërkund veçse në kohë. Vetëm koha nuk ndryshonte. Korbi ishte sterrë i zi dhe nuk kishte një pupël të bardhë që të tregonte një moshë që po thyhej. Kishte dalë me të nëpër sheshe, kishte ndodhur të dilte nëpër sheshe si ata vetmitarët e cirkut për një kafshatë bukë, por moshën e shpendit nuk e kishte shkruar për të spekuluar apo për të tërhequr kalimtarët. Thjesht e kishte shkruar se kështu i qe shkrepur në mendje dhe me kalimin e viteve ishte bindur se kishte shkruar të vërtetën. Të dy kishin mbushur gati një çerek shekulli bashkëjetesë, po si kishte qenë jeta e atij korbi në ato 975 vjet që mbeteshin? Pak a shumë i binte që të kishte lindur në shekullin e dhjetë dhe, meqenëse Australia u popullua shumë vonë, i binte të kishte lindur në një botë kafshësh, se në atë kontinent jetonin vetëm një grusht aborigjenësh. Po si kishte qenë ajo kohë dhe ajo jetë?Besonte se kishte qenë një jetë ku njeriu dhe kafsha ndanin pothuaj të njëjtin fat, që kishte të bënte me luftën për ekzistencë. Më tej ai besonte se nuk kishte menduar asgjë për të qenë, sepse përvoja e tij e hidhur e kishte bindur se në çdo kohë nuk kishte tjetër veçse një luftë për ekzistencë. Kishte pak shkollë, por intuita e shtynte të fantazonte që të gjitha gjallesat ishin të vetmet kundërshtare të kohës dhe sa më gjatë që të jetonin, aq më shumë e kundërshtonin kohën! Pra, sipas tij koha kishte interes  të kishte përballë krijesa jetëshkurtra siç ishin njerëzit dhe nuk kishte interes të kishte përballë krijesa jetëgjata siç mund të ishte korbi. Kohës nuk i duheshin dokumente të gjallë. Ajo kërkonte të rridhte me një harresë të plotë, ku nuk do të kishte asnjë fillim asnjë fund, siç ndodhte në planetet e tjerë. Në tokë kishte ndodhur një çudi dhe kjo çudi kishte të bënte që nga shfaqja e njëqelizorëve e deri te njeriu. Ai mendonte kështu dhe fantazonte kështu, sepse në 25 vitet e fundit, nga 35 që kishte kaluar në mërgim, kishte jetuar krejt vetëm në mes të prerive të Australisë. Krejt vetëm, nëse do të përjashtohej korbi. Po çfarë kishte sot ai kështu? Përpëliste sytë dhe sikur i vinte gjumë. Ai nuk e kishte parë të flinte. Në 25 vjet nuk e kishte parë të flinte, po ndoshta edhe në kaq vjet nuk kishte marrë vesh si flinte. Ai duhet të ishte i gëzuar që  Alberti ishte kthyer sërish në punë, po sikur nuk e manifestonte këtë. Apo nuk donte të mbahej në të madh që e kishte kthyer ai? Sidoqoftë, me ata kapakët e syve që përpëliteshin ngathët, tregonte një shenjë mërzie. A mos po plakej më në fund? Ndodhte që Alberti ta kishte zili për këtë. Edhe tani sikur ndiente njëfarë zilie. Shihte veten padashur në atë pasqyrën e madhe pas kafazit, pastaj shihte korbin.Me njerëzit mund ta pranonte rrënimin e tij, se ishte një rrënim paralel, po nuk mund ta pranonte me korbin. Për herë të parë mendoi që koha dhe natyra ishin më shumë dashamirëse ndaj gjallesave të tjera se sa ndaj njeriut.

Korbi qëndroi në pragun e kafazit. Gjithnjë me krahët e mëdhenj të mbledhur, si të ngjitur pas trupit. Kohët e fundit nuk e kishte parë t’i hapte krahët. Po merrte fund, apo kishte hequr dorë nga qielli? Alberti mendoi me njëfarë gëzimi që ai kishte hequr dorë nga qielli për hatër të tij. Kjo mund të ishte e vërtetë, po të mendoje që ai korb kishte hequr dorë nga shumë gjëra për hatër të tij. Të gjithë korbat jetonin në tufë, ndërsa ai kishte mbetur vetmitar, i lidhur pas atij njeriu.Pastaj nuk ishte dëgjuar ndonjëherë që një korb ta ndërronte hapësirën me një kthinë të mbyllur, siç kishte bërë ai shpend.

Krejt papritur i ktheu sërish shpinën, pastaj u drejtua pak nga pak duke sfiduar atë këndin 90 gradë që përftonte zakonisht trupi i një shpendi kundrejt tokës. Këndi 90 gradë është i njeriut! Kur bënte kështu, ngjante me një mazhordom që kishte veshur një frak të rëndë. Kur rrinte kështu, përballë tij, korbi merrte pamjen kërcënuese të një kobre. Por kjo ndodhte rrallë. Mbante disa sekonda, se ai nuk mund të qëndronte gjatë ashtu drejt si qiri , nuk mund të thyente të gjitha ligjet e llojit të vet. Po pse po sillej në këtë mënyrë? Ata kishin një javë pa u parë, qëkur pronari i hotelit e kishte nxjerrë nga puna Albertin. Kjo mund të ishte thjesht një tekë e tij, se korbi kishte plot teka të tilla dhe ai ishte mësuar me shumë prej tyre, po me atë shpinën e kthyer nuk mund të mësohej. Ishte një fyerje. Ai nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga ideja që ishte fyerje, megjithëse ky mendim e frikësonte. Si mund t’ia vishte një shpendi zakonet e njeriut? Mos po çmendej? Edhe kjo kishte mundësi, nën atë vetminë e plotë ku kishte jetuar për shumë vjet dhe ku qe takuar me korbin.

Në gjashtëdhjetepesën theu kufirin për t’u hedhur në Greqi, po nuk pati fat, se e qëlluan rojet dhe i gjymtuan këmbën. U end për disa kohë nëpër spitale dhe nëpër azile emigrantësh në Greqi dhe Itali, pastaj një ditë u fut gjysmë klandestin në një anije mallrash dhe përfundoi në Australi. Ishte dyzet vjeç dhe po rrinte në këtë vend të largët pasi kishte bërë shumë vite burg në vend të tij. Këmba e gjymtuar ishte dokumenti më demaskues që mund të mendohej dhe nga kjo ishte e pamundur të gjente punë. Kishte jetuar për ca kohë në asistencë, por edhe kësaj i kish ardhur fundi perpara një kërcënimi për riatdhesim. Riatdhesim për të do të thoshte riburgim, prandaj përpara kësaj ai mund të pranonte çdo alternativë të dëshpëruar. Diçka e tillë ishte edhe mundësia për të punuar në një fermë kuajsh që rriteshin në natyrë gjysmë të egër dhe, me sa kishte kuptuar, përfundonin në një fabrikë sallami. Ai kishte për detyrë të mbante pastër një hangar gjysmë të rrënuar, se me kuajt merrej vetëm në darkë, kur u hidhte tërshërë dhe u hapte ujin. Përveç hangarit stallë dhe një helike ere që nxirrte ujë në mënyrë mekanike nuk kishte asnjë  ndërtim tjetër, po të mos përmendje udhën e hekurt, ku kalonin dy trena në ditë. Kaq mund të shihej në atë vend, nëse nuk do të harroje atë xhipsin e vjetër, që i sillte ushqime një herë në muaj, një herë në dyzet ditë. Kaq mund të shihte me dhjetëra e dhjetëra kilometra, sa kishte mundur të ecte. Ishte një vend pothuajse i shkretë, ku gëlonin kaktuse të rrallë dhe gjëmbaçë të tjerë, përmes të të cilëve lëvrinin kangurë të vegjël kalimtarë. Bari aty ishte aq i rrallë, sa nuk e kuptonte me se ushqeheshin kuajt. Megjithatë ky vend ishte një nga ato çuditë e planetit, ashtu siç mund të jetë çudi një tokë që është nën pushtetin e krikeve, atyre rrëkeve të vogla të Australisë që vijnë me potere të madhe dhe që po ashtu i përpin dheu si të mos kishin ekzistuar kurrë. Ruante orarin e trenave në mbrëmje dhe në mëngjes. Afrohej te shinat ku përshkohej në pak sekonda një film me xhirim të shpejtë. Nuk kishte qenë e mundur të fiksonte një fytyrë njeriu në ato dritare të trenit. Po pse duhej t’i fiksonte? Njerëzit e panjohur nuk mund të ishin tjetër veçse një film me xhirim të shpejtë. Ai vinte aty për të bindur veten që ishte ende një pjesë e kësaj bote dhe se mërgimi ishte i përkohshëm. Treni largohej duke lënë pas një uturimë që shkimej avash  avash, ashtu siç shuhej edhe shpresa e tij se mund të largohej nga ky vend. Po gjithsesi ai nuk ishte në burg dhe aty kishte ardhur me dëshirë. Po a mund të shpërfillet jeta e njeriut kur bëhet burgu një pikë krahasimi? Nuk kishte besuar se mund të dilte nga burgu, po kishte dalë. Kështu do të dilte edhe që aty. Po kjo shpresë i shuhej kur vinte pronari me atë xhipsin e vjetër. Ai ishte njeri me një personalitet të dobët që mundohej të plotësonte me fjalë të ashpra mangësitë e natyrës së tij. Përsëriste në çdo kohë që ishte një pasardhës piratësh dhe se kishte pasur tre të varur në direkë anijesh nga fisi i tij. Pra atij s’mund t’ia hidhte askush! U hidhte një sy të shpejtë  stallave dhe përsëriste për të njëmijtën herë që do t’i ndreqte shpejt, pastaj numëronte kuajt. Numëronte nga njëshi deri në dyzet, që ishte pothuaj një numër stabël pas skartimesh dhe në fund se si e drejtonte gishtin nga Alberti, kur kishte mbaruar së numëruari kuajt. Ky i fundit merrte vesh vetëm pak fjalë në atë gjuhë, por nuk dihet pse qe i bindur që kali i dyzetenjëtë ishte Alberti. Me kohë pronari hoqi dorë nga anglishtja, sepse tjetri mezi kishte mësuar vëtëm disa numra dhe filloi t’i fliste me mjë italishte saksone për emigrantët që riatdhesonte qeveria, sepse ishin pa leje qëndrimi. Alberti buzëqeshte. Kot mundohej t’i fuste frikën që të rrinte aty, se nuk kishte ku të shkonte. Këmba e gjymtuar ishte mallkimi i tij. E tërhiqte pothuaj zvarrë si  një pjesë të huaj. Shpesh mendonte që do të ishte më mirë të mos e kishte dhe në vend të saj të kishte një patericë. Pronari i thoshte diçka edhe për këmbën, me siguri i tregonte edhe një pengesë të re, po që nuk arrinte ta kuptonte. Pastaj pronari largohej duke përsëritur se shpejt do të ndërronte gjithçka aty, po Alberti e dinte që nuk do të shpenzonte asgjë, sepse donte të nxirrte një fitim pa shpenzuar asnjë dollar.

Dita kalonte disi. Dita ishte rrëke djerse dhe erë baglash. Pastaj vinte mbrëmja shumë shpejt, një mbrëmje e këputur si me thikë nga drita në errësirë. Aty nuk kishte një muzg të vërtetë, sepse ai humbiste përnjëherësh së bashku me siluetat e kuajve që ktheheshin në stallë, përzihej me ta duke krijuar një pamje ku sundonte haluçinacioni dhe deformimi i figurës. Kuajt, në atë vrapim të çmendur, ishin zgjatime gjymtyrësh, qafash, kokash; ishin një zili e vërtetë për Mark Shagallin.Kishte qenë e pamundur të vendoste një lidhje me ato kafshë. Kuajt e pranonin sa u hidhte për të ngrënë, pastaj turreshin brenda. Ai nuk kishte arritur t’i prekte asnjëherë me dorë. Kur zgjaste dorën, ngriheshin në këmbët e pasme dhe merrnin pamjen e një egërsie të vërtetë. Ktheheshin aty se kishte tërshërë, krunde dhe ujë. Sidomos ujë. Nata fillonte me një erë të thatë që vishte dritaret në pluhur. Gjithçka fillon dhe pushon një çast, për të rifilluar prapë, po era aty niste në mbrëmje dhe pushonte ne ag të ditës. Kishte një zhurmë të çuditshme, të lehtë dhe të pandërprerë që të krijonte përshtypjen se jashtë po harbohej një zgjua gjigand bletësh. Në këtë kohë ai ishte i mbyllur brenda se nuk guxonte të dilte nga era. Por kur e bënte këtë në të rrallë, shihte një qiell të zymtë dhe me pak yje. Shihte yjet më të fortë, drita e të cilëve arrinte të përshkohej përmes pluhurit. Nata ishte e frikshme, po ai nuk kishte frikë. Njerëzit që nuk kanë çfarë të humbasin nuk kanë frikë. I kishin lënë një çifte për të zbuar dingot, po ajo më shumë i hynte në punë kur vonohej pronari dhe atij i duhej të vriste një kangur për t’u ushqyer. Edhe konservat që i vinin nga Sidnei ishin me mish kanguri. Një mall i dobët, një mall për qentë. Nata ishte një litar i pafund kujtimesh që e tërhiqte në thellësi të frikshme pa arritur kurrë fundin. Ishte një litar plot nyje të forta dhe më e forta mes tyre ishte nyja e burgut. Ishte përpjekur ta harronte, megjithëse e dinte se ishte larguar vetëm fizikisht nga burgu. Shpirtin e kishte prapë aty si një fantazmë të braktisur. Ishte e çuditshme që shpirti i tij nuk lidhej me torturën, po me disa imtësi që shumëkush nuk mund t’i llogariste. Lidhej me zërin e gardianit që nuk mund të ishte krejt ironik kur i thoshte: “Ngrehu kont, se të presin vepra të mëdha!” Lidhej me gërvishjen e derës së hekurt që gërryente menteshat e rënda. Deri këtu gjithçka ishte e rëdomtë, por e jashtëzakonshmja kishte të bënte me faktin që nuk kishin të drejtë t’i vajisnin ato dyer. Shpirti i tij lidhej me Burdullën, atë policin e trashë që afrohej te hekurat dhe kërkonte nga të burgosurit t’i kruanin kokën. Lidhej me Thimin që kontrollonte postën dhe ironizonte familjarët e të burgosurve. Ai ishte një aktor i madh për të përsëritur dënesat e një nëne dhe përmallimin e një gruaje. Nxirrte në shesh me një mënyrë të natyrshme mikrosekretet familjare të të burgosurve, duke i pëshpëritur ato vesh më vesh dhe duke e ngritur përdhosjen në një art të vërtetë. Ishte i bindur që pas kësaj do të vinin përherë e më pak letra në burg dhe nuk do të qorronte sytë për të deshifruar kaligrafinë e shtrëmbër të fshatarëve. Atij nuk i vinin letra. Nuk kishin nga t’i vinin. Ishte rritur në një shtëpi fëmijësh. Ishte jetim.

Në mëngjes shihte një gjurmë shpendi përpara derës së tij. Ishte një gjurmë e madhe, si e një grabitqari të qiellit, një gjurmë në reliev të thellë nga pluhuri i natës. Një si gravurë e derdhur në plumb. Gjurma shtyhej rreth pesëmbëdhjetë hapa nga dera e tij dhe përfundonte aty ku shpendi kishte rrahur krahët për ta vazhduar rrugën në qiell. E kishte ruajtur, po nuk kishte arritur ta shihte. Siç dukej ai vinte natën dhe ikte pa zbardhur. Po çfarë kërkonte aty? Në atë vend përshkoheshin vetëm tufa të stërmëdha zogjsh të vegjë. Aq të mëdha sa errësonin diellin. Po kjo zgjaste vetëm pak çaste, pastaj gjithë ditën nuk shihej një shpend i gjallë, po të përjashtoje ata fajkojtë e rrallë që endeshin shumë lart në qiell. Ai kishte vënë çarqe me mish kanguri, po mishi zhdukej dhe në çark nuk mbetej asgjë. Sigurisht që duhej të ishte një shpend tepër finok përderisa i shpëtonte çarkut.Erdhi pronari një ditë dhe harroi aty një gjysmë shishe me xhin. Ai ia zgjaste shishen sa herë vinte aty, po Alberti nuk donte. Po atë ditë e piu atë gjysmë shisheje, e piu pothuaj me një frymë dhe pas kësaj nuk ishte më në vete. Doli jashtë duke iu marrë këmbët dhe arriti ashtu deri tek shinat e trenit. Aty u shemb krejtësisht i dehur. Ndenji gjatë në atë gjendje, apo më saktë ndenji derisa ndjeu disa të therura të forta në ballë. I hapi sytë dhe besoi që ishte nata ajo që e pengonte të shihte. Pastaj ndjeu një peshë në gjoks dhe dyshoi të kishte diçka në zemër. Kishte dëgjuar që anomalitë e zemrës nisnin me këtë peshë në gjoks. Lëvizi krahun dhe me këtë lëvizje largoi peshën nga gjoksi. Pau që kishte larguar një korb. E kuptoi që korbi i kishte penguar shikimin me trup. U ngjeth. Korbi me siguri kishte dashur t’i hante sytë. Kështu ndodhte me kufomat që në shumicën e rasteve gjendeshin pa sy.

Korbi kishte qëndruar krejt pranë tij dhe nuk luante. E trembi me zemërim, po korbi nuk u shqetësua. Atëherë pau që kishte të bënte me një korb tepër të madh dhe ndoshta me një përjashtim të gjithë racës së tij. Fërkoi ballin që i dhimbte dhe i bëri duart me gjak. Po pse e kishte goditur aq fort në ball ai korb, kur mund t’i nxirrte fare mirë sytë? Në atë çast dëgjoi sirenën e trenit dhe pas pak vështroi lokomotivën që dilte pas kaktuseve. U drithërua. A mos kish dashur t’i shpëtonte jetën ky korb? Gjithsesi pa çukitjen e tij lokomotiva do ta kishte ndarë më dysh. Zgjati krahun nga korbi dhe sesi ndjeu që ishte barabar me të, sesi ndjeu që nuk kishte pushtet mbi të. Për një çast kishte mbaruar pushteti i njeriut mbi një qenie pa ndërgjegje. Ai mendoi që kjo nuk po ndodhte për ndonjë cilësi të veçantë të korbit por vetëm se i detyrohej diçka atij.

U ngrit dhe zuri të ecte duke kthyer kokën herë pas here. Pas tij ecte edhe korbi pa e ndryshuar distancën që i ndante. Kishte një hap parade, kishte diçka nga shkolla e vjetër e ushtrive perandorake dhe kjo do të qe krejt e saktë, po të kishte trompeta dhe fanfara. Ngulte mirë aty ku shkelte, duke u bindur që shkelte në tokë të vet dhe ky ndoshta ishte avantazhi kundrejt Albertit. Alberti nuk ishte në tokë të vet. Ai qëndroi duke u kujtuar për gjurmët që linte pas korbit. Ishin po ato që kishte parë çdo mëngjes përpara derës. Pra korbi po e ndiqte prej kohësh dhe nuk ishte rastësi ndodhja e tij tek shinat e trenit.

Hyri në dhomë. Ishte i bindur që do të hynte edhe korbi, por priti që ai të dyshonte, të hezitonte ndopak. Po nuk ndodhi asgjë nga këto. Shpendi u fut me pushtet të madh, drejtoi trupin avash  avash dhe e pa drejt në sy. Albertit iu duk se ai hyri aty me një milion vjet histori të racës së vet dhe u tremb. Për vete ishte një njeri pa histori, ishte një jetim dhe kjo ishte arsyeja, sipas tij, që po përplasej kështu në jetë. Të paktën ishte njëra nga arsyet… Një milion vjet histori ishin një pushtet i madh dhe ai e pat frikë këtë pushtet. Me se mund ta përballonte atë korb që rrinte aty i ngrefosur si një kasnec i vdekjes? Ishte kaq i zi… Kaq e zezë ishte vetëm ngjyra e vdekjes… Nuk e vrau mendjen të arsyetonte që s’mund ti sillte vdekjen dikush që posa e kishte shpëtuar nga vdekja. Rrëmbeu çiften dhe ia drejtoi korbit. E kishte poshtëruar, fyer dhe nënshtruar tëtë jetën saqë kjo nuk mbante më.

Korbi nuk u trazua fare. E pau tjetrin drejt në sy. Në atë çast, po të ishin të dy qenie me ndërgjegje, mund të ishte zhvilluar ky dialog:

-Më duhet të të vras!

-Do më vrasësh se do të më hash?

-Thjesht do të të vras…

-Kjo nuk është e mundur!- u çudit korbi, sepse vrasja në natyrë kishte të bënte vetëm me luftën për ekzistencë. Korbit iu duk krejt anormale krijesa që kishte përpara. Çfarë race ishte ajo që vriste kot së koti?

-Nuk mund të më vrasësh, sepse ne jemi njëlloj: vetëm ti dhe vetëm unë…

-Si mund të jesh vetëm me gjithë ato tufa korbash? Vetëm korbat nuk shfarosen…

-Kanë ikur!

-Të kishe ikur edhe ti!

-Nuk mund të iki! Ky është vendi im…

-Qenke një korb patriot…- tha Alberti me njëfarë ironie, duke e ndjerë veten edhe më të fyer, ngaqë  korbi nuk pranonte të linte vendin e vet, ndërsa ai ia kishte mbathur. Po a e dinte ky djall korbi se çfarë ishte diktatura?

Korbi iu përgjigj që diktatura ishte kondori i madh i shkretëtirës, ishte vdekja!

-Qenke edhe i zgjuar…- bëlbëzoi Alberti.

-Jam i zgjuar, sepse jam njëmijë vjeç…

Alberti uli çiften. E kishin mbuluar djersët.

-Djall…- pëshpëriti duke vendosur çiften.

-Djall!- dëgjoi pas shpinës së tij.

U kthye shumë i tronditur duke hedhur një vështrim rreth e rrotull.

-Djall!- përsëriti korbi me zë të çjerrë.

-Ti flitke? Ti flitke?- u tremb Alberti.

Korbi u spraps, rrahi krahët dhe u zhduk.

Të nesërmen lëshoi kuajt dhe pau për korbin, por ai nuk dukej. Ishin zhdukur edhe ato gjurmët e zakonshme përpara derës së tij. Bëri një xhiro rreth stallës, pastaj deshi ta linte atë punë, kur krejt papritur dëgjoi një krrau-krrau përshëndetëse nga maja e helikës së erës. Korbi zbriti me krahë të ndehur dhe qëndroi para këmbëve të tij. Sytë i vezullonin me një dritë të butë. Lëvizte kokën papushim dhe dukej i kënaqur.

-Djall!- thirri Alberti me shpresën se do të dëgjonte të njëjtën fjalë, po korbi as që ia vari.

-Djall!…- pëshpëriti Alberti, po korbi i ktheu shpinën dhe u fut brenda si në shtëpinë e vet.

Alberti e mbante mend korbin nga përrallat e fëminisë si lakmitar të madh dhe tinëzar të madh, por këtë nuk e vërtetoi dot aty brenda. Aty brenda kishte mbeturina konservash dhe ushqime të tjera, po korbi as që ua hodhi sytë.

Alberti mbante mend gjithashtu për prirjen e korbave për t’u dhënë pas gjërave të shkëlqyera dhe arturinave. Ishte një përrallë se si qe pasuruar një vajzë e varfër nga vëthët dhe unazat e arta që i sillte një korb.

-Albert…- pëshpëriti emrin e vet Alberti.

-Albert! Albert! Albert!- shqiptoi korbi.

Alberti u gëzua dhe tha plot fjalë të tjera, po korbi arriti të përsëriste vetëm fjalën “masakër”.

-Masakër!- tha edhe një herë korbi duke e dhënë fjalën me një “rr” të fortë në fund.

Alberti i hodhi një copë mish. Korbi e kullufiti ngathët dhe krejt pa interes. E dinte që korbat ishin hamës të mëdhenj dhe të pabesë,po ky këtu kishte një vëmendje të dobët ndaj ushqimit. Alberti mendoi që nuk kishte si të ishte ndryshe përderisa ai ishte 1000 vjeç! Tani ai ishte i bindur që korbi kishte këtë moshë dhe herë- herë përpiqej të kuptonte si kishte qenë kjo botë kur kish lindur. Australia as që njihej. Këtë e dinte. Evropën e mbulonte një terr i plotë në shekullin dhjetë, ndërsa për pjesën tjetër të botës nuk dinte asgjë. I mësoi korbit ato pak fjalë që dinte në anglisht. Fjalën “hell”e përsëriste me kënaqësi, ndërsa e kundërta e ferrit nuk i pëlqente. Më kot rrekej Alberti duke përsëritur “heaven”, po korbi i kthente shpinën.

Shfaqja e korbit ia ndryshoi disi jetën deri në atë masë, sa herë- herë kishte përshtypjen se aty po jetonte vetë i dytë dhe vetë i dyti ishte më e lehtë për ta përballuar atë vend. Kështu iku mjaft kohë sa ndodhi ajo që pritej të ndodhte prej kohësh. Kuajt nuk u kthyen. Nuk erdhën as natën tjetër dhe u detyrua t’i kërkonte dhjetra milje larg. Kuajt nuk ishin askund. Ishin zhdukur.Do të ishte zhdukur edhe ai kur kthehej, do të kish humbur në atë gjysmëshkretëtirë, po të mos ishte korbi që i korrigjonte udhën. Me sa dukej ishte më i zoti se korbi i Noes. Noe kish nisur korbin të parin për të gjetur tokë, po ai nuk kishte gjetur. Kështu thoshte bibla.

Pronari ishte i bindur që tufa e tij kishte rënë pre e gjahtarëve të kuajve të egër, por megjithatë gjithë fajin ia hodhi Albertit. I tha që do ta çonte në gjyq, që do ta fuste në burg. Nuk i dha rrogën e muajit dhe iku pa e marrë me vete. Alberti mendoi që duhej të nisej menjëherë sa nuk ishin mbuluar gjurmët e makinës së pronarit. Mori disa shishe plastike me ujë, disa ushqime në një trastë dhe u nis. Po ku ishte korbi? Ai kishte vënë re që korbi zhdukej kur vinte pronari. Priti, po nuk mund të priste gjatë. Ishte i bindur se po të ishte ai korbi që njihte, do t’i vinte pas. Dhe kështu ndodhi. Dëgjoi një “krrau” të zgjatur, të dhimbshme pas krahëve e pastaj korbi i doli përpara këmbëve. Bëri një hap, por korbi vetëm sa u spraps dhe nuk i lëshoi udhë. Kështu disa herë. Ky ishte kulmi.Nuk donte ta linte të ikte. Atij i erdhi të qante aty. T’ia jepte kujës. Si ishte e mundur që në tërë jetën e kishte dashur vetëm një korb? Apo e kishin dashur dhe ai nuk e kishte marrë vesh? U ul dhe e përkëdheli korbin. Herë të tjera korbi nuk e kishte lënë ta prekte. Me sa duket kjo ishte një ndarje, ishte fundi. Nuk ishte ndarë nga ndonjë i afërm në jetë, se nuk kishte të afërm. Aty mësoi se çfarë ishte ndarja. Po ndahej me një të fisit të tij, të gjirisë së tij që, fillonte prej njëmijë vjetësh dhe një milion vjetësh…

E mënjanoi korbin dhe u nis, po korbi nuk iu nda.

-Do të vish me mua?

Përgjigjja ishte një “krrauuu” e stërzgjatur.

-Po ti sikur je patriot? Ti nuk e braktis atdheun…

Hell!- tha korbi. Ferr…

A mos donte të thoshte ai që tani atdheu i tij ishte kthyer në ferr?

Vështroi korbin me ngulm. Ai ishte një zbulim piramidash. Kurrë nuk do të arrinte ta deshifronte deri në fund.

U nis duke i hedhur edhe një vështrim tjetër asaj që po linte pas. Sa kishte ndenjur aty? Tani kjo nuk qe e rëndësishme, sepse i dukej si tri ditë. Nuk do të ishin të rëndësishme as vitet që do të rrinte në Sidnei, deri në atë ditën që përfitoi nga një vendim i qeverisë për të kthyer falas në vendlindje emigrantët pa leje qëndrimi. Në kryeqytet ai befasua nga një ndërtesë shumëkatëshe. Hoteli “Kent”. Po i kujt ishte ky hoteli “Kent”? I thanë që ishte i Jani Papajanit. Po kush ishte ky Jani Papajani? Jani Papajani ishte ai burri me mustaqe që po fliste me atë kamarierin… Iu afrua dhe i kërkoi punë. I kërkoi punë duke i përmendur emrin me shumë mirësjellje: zoti Papajani…

-Nuk mund të marr të moshuar, po lëre që s’kam punë- u përgjigj Papajani duke i hedhur një gjysmë vështrimi.

Kishte bërë një budallallëk. Ai tjetri kishte përmendur moshën. Po iskur ta dinte për atë këmbën e gjymtuar?

-Unë mund të bëj një reklamë të jashtëzakonshme për ju!- tha, megjithatë Alberti.

-Reklamë? Çfarë reklame?

-Kam këtë që flet- tha Alberti, duke i treguar korbin në kafaz.

-Flet? Pa ta shohim…- u gjallërua Papajani.

Korbin nuk pati burrë ta bënte të fliste. Pesë minuta, dhjetë që ishin sa një shekull për Papajanin dhe sa një vdekje për Albertin.

-Përralla!- tha Papajani dhe i ktheu shpinën.

Po pikërisht në atë çast, pikërisht në atë çast, korbi e thirri në emër. E thirri butë, me një zë miklues dhe joshës: Papajani…

Pronari u kthye i befasuar dhe mendja e tij prej biznesmeni vendosi ta merrte në punë në të dhjetën e sokondës. Pak ditë përpara ishte përuruar hoteli “Sheraton” dhe kishte pasur rrjedhje klientësh. Korbin e vendosën në një sallon të vogël që kishte vetëm katër tavolina dhe ishte një separé për VIP- at e kryeqytetit. Mosha e tij bëri përshtypje të madhe. Njëmijë vjeç? Po a ishte e mundur? Mundet! Ai ishte kaq i madh, kaq krenar, kaq madhështor… Po kur do të fliste ai? E pritën gjatë, ndërsa hanin bukë dhe bënin shaka të rënda me njëri- tjetrin. Mes tyre binte në sy pronari i naftës, bos Mihali, një tip gazmor, që e kishte filluar nga hiçi dhe ishte gdhirë milioner. Nuk e thërrisnin me emër, sepse atë e përkëdhelte emri “bos”.

-Na e hodhe me korbin, o Papajani- tha bosi,  duke vështruar shtrembër Albertin që rrinte në këmbë pranë kafazit të korbit.

-E ka me të tekur…- u përgjigj Papajani, që atë çast kishte dëshirë ta zbonte me shqelma Albertin.

-Ai me të tekur e ka , po nuk e kam unë!- vazhdoi bosi me një ton të irrituar, po pastaj ndërroi menjëherë. Tha dikush diça pikante dhe plasi gazi, po si gjithnjë pas gjërave pikante vinte zbatica dhe këtë zbaticë kishte pritur korbi për të thirrur tri herë: Bos! Bos! Bos!

Bosi rrahu shuplakat me triumf. Ai u ngrit me një copë mishi në pirun dhe e pyeti Albertin nëse e hante mishin.

-E ha,por… Por nga dora ime…- u gjet ngushtë Alberti.

Ditët dhe netët që pasuan korbi u bë një llafazan i klasit të parë. Përmendte emrat e të gjithëve, pa e dalluar se i kujt ishte emri.Vetëm bosin e dallonte. Kur i thërriste emrin, kthehej nga ai si një akademik me togë të zezë. Kishte nisur edhe të përshëndeste, por vetëm bosin: Mirëmëngjes bos! Mirëmbrëma bos! Nganjëherë i ngatërronte këto dhe e vinte mëngjesin në mbrëmje dhe mbrëmjen në mëngjes dhe kjo ndodhte, sepse aty kishte gjithë kohën dritë. Korbit i mungonte errësira për të bërë ndryshimin. Papajani ishte në qiellin e shtatë nga suksesi. Edhe Alberti ishte diku në qiell, po kuptohet shumë më poshtë.

Megjithatë lumturia me pronarët nuk është shumë e gjatë.Ndodhi një ngatërresë në hotel dhe ata ia veshën korbit. Pronari i tha ta linte punën pa  menduar gjatë. Tjetri nuk u mbrojt. Nuk dinte të mbrohej. E mori disi natyrshëm, sepse shkelmi i dëbimit kishte qenë diçka e natyrshme për të. Deshi të merrte korbin, por e penguan bodiguardët. Njëri prej tyre i vuri edhe dorën në gjoks. Ky ishte atdheu në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij… Iku kokulur, sepse nuk mund ta kundërshtonte atdheun as në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij as në ditën e tij të fundit… Po si mund të ndahej nga korbi? Që të ndaheshin, duhejtë vdiste njëri prej tyre: ose ai ose korbi! Nuk mund të mendonte tjetër veç kësaj. Nuk mund të mendonte se mund të kthehej një ditë prapë aty. Nuk mund ta imagjinonte që korbi do të kyçte sqepin dhe as do të fliste as do të hante. Nuk mund ta nendonte që bosi do ta detyronte Papajanin ta merrte sërish në punë! Bosi i kishte thënë që ai ishte një hajvan e gjysmë! Si nuk e kuptonte që korbi po ngordhte për të zotin?

Fshiu faqet. I kishin rrjedhur sytë dhe nuk e kishte kuptua. Pleqëri… Për një çast ai e krahasoi korbin me një hidalg të vërtetë të mesjetës, që u kthente shpinën lotëve të mirënjohjes, apo të trishtimit…Dhe ishte më e pakta që mendoi, sepse në atë çast mund ta ngrinte korbin në një hyjni. Mos po e tepëronte? Po a nuk ishte një kohë që shumëçka mund të zinte vendin e një hyjnie? Po ç’jetë ishte kjo? Ç’djall kohe ishte, kur të kthente sërish në jetë një korb?

Skënder Temali*

Gjysmë shekulli më parë, rrethi letrar i klubit të rinisë “Heronjtë e Vigut” vendosi të botojë almanakun “Shtigje të çeluna”, i cili pati vazhdimësi në disa vite. Numrin e parë si redaktorë e mora përsipër sëbashku me Hasan Lekën (Teriku), më pas atë e vazhdoi Hasani me përkushtim.

E si të mos e vazhdonte e të ndjente ngazëllim kur në këtë rreth bënin pjesë letrarë nga Shkodra e studentë të institutit pedagogjik 2 vjeçar nga e gjithë Shqipëria, mes të cilëve spikatën Skënder Rusi, Mehmet Gucia, Dodë Kaçaj, Arben Shehi, Agim Spahiu, Xhahid Bushati, Kujtim Dashi, Shyqyri Mollaj, Visar Zhiti, Mustafa Tukaj, Kolec Traboini, Burhan Kurti, Tonin Shtjefni, Alfred Çapaliku e sa e sa të tjerë, që në vitet e dekadat e ardhëshme do të çanin me sukses në rrugën e krijimtarisë me vëllimet e tyre në prozë e poezi, duke ecur hap më hap me letërsinë bashkëkohëse shqiptare.

Edhe një lexuesi të zakonshëm në korpusin e “Shtigjeve të çeluna” s’kishte se si të mos i binte në sy emri i Bedri Zenel Islamit, i cili me ciklet poetike që botoi, dëshmoi se talentin e tij letrar do ta farkëtonte në kudhrën e jetës, duke kërkuar në shtigjet e çeluna shtigje të reja, larg steriotipeve poetike, larg folklorizmave, duke bashkuar në një imazhin me mesazhin, liriken me epiken, dhimbjen me dashurinë. Herë me varg të lirë e herë të matur ai përcolli që në rininë e tij poetike ndjesi shpirtërore të mveshura me një tis filozofik e historik, që të linin gjurmë e të bënin të besoje se letrave shqipe po i  vinte një emër i përveçëm.

Ndofta u zgjata pak për të mbrritur aty ku dua: tek evoluimi i tij poetik, tek pjekuria e vargut dhe e mendimit, tek fjalori i pasur, tek depërtimi përmes fjalës e figurës në shpirtin e lexuesit. Këto risi u hasa tek dy vëllimit të Bedriut, botuar së fundmi: “Vetmi akujsh” dhe “Itaka e munguar”.

A është rastësi që për të dy këto vëllime me qindra poezi parathëniet i kanë bërë dy Mjeshtra të Mëdhenj, Moikom Zeqo e Petrit Ruka? Janë dy emra të ndritur të letërsisë e poezisë shqipe që s’e thonë një fjalë për një tjetër, që ata shok e mik s’kanë autorin e për shoqëri e miqësi t’ja thonë një fjalë mikluese e përkëdhelëse, por kanë mikeshë e mik fjalën e vargun e kur ato kanë peshë, e thonë, siç edhe e kanë thënë, me kompetencë e dashuri.

S’kam ndërmend të perifrazoj çfarë kanë thënë dy miqt e mi të penës, Moikomi e Petriti, por thjeshtë e vetëm kur poezitë e këtyre librave, në dorëshkrim, Bedriu m’i nisi përmes emailit disa muaj më parë, që t’i jepja ndonjë mendim e mbi të gjitha në ia vlenin apo jo t’i përfaqësonte në dy vëllime.

Thashë janë qindra poezi, që duan edhe kohën e tyre për të mos i kaluar në mënyrë sipërfaqësore. Të them të drejtën, me keqardhje, janë të pakët ata poetë e prozatorë sot që më imponohen e ndër ta ma krenari them se është edhe poeti Bedri Islami.

Po e shpërfill privatësinë time e të Bedriut në email-in që i dërgova si i lexova këto dy vëllime, ndaj meqë krijojnë një lidhje, po e lexoj fjalë për fjalë ashtu si ia dërgova muaj më parë:

“I dashur Bedri: Nuk më kishte ndodhur prej kohësh të mos shkëputesha nga një libër. Aq më shumë nga dy librat e tu në dorëshkrim. Me ndodhi sot. Duke i lexuar e ndjeva se kishte ardhur pranvera. Ma solli “Itaka” jote, Shkodra e munguar,  akujt që i shkrive me ngrohtësinë e vargut. Disa prej këtyre poezive i kisha lexuar e po ashtu edhe skicat, po i  rilexova dhe sërish më ngjalle emocione. Poezia jote, Bedri, ka shumë ndjenjë, shumë shpirt, shumë lirizëm, shumë mirënjohje, shumë dashuri, shumë brumë jete. Thuajse tek të gjitha gjeta bulëza filozofike. Në pjesën dërmuese ke lëvruar poezinë-mesazh, të cilën e kam pas hasur qysh heret në ciklet e tua poetike.

Ka kohë që në rrjetet sociale bëj selektime. S’i duroj dot do shkarrashkrues, që gjithçka mund të jenë, por jo poetë. Tashmë i njoh se kush di të shkruaj poezi. Mes tyre je edhe ti.

Një libër me poezi, edhe nëse ka që sa gishtat e dorës të mbetën në mendje e të lënë gjurmë e vragë në shpirt (edhe ata me pesimizëm të përkoshëm), them se ia ke arritur qëllimit. E ke kaluar këtë prak. Deti ka shumë perla, po ec e gjeji në guackat e tij.  Ti ato i ke gjetur te Nëna, te shtëpia, te Shkodra, tek Kosova jote, te halla, te mbesat, nga Montreali tek Shtutgardi, kudo ka poezi. Janë dy libra dhe kanë plot perla, që mund të shndrisin në gjerdanin e poezisë shqipe. Malli dhe dhimbja në të dy librat janë male që di t’i kapërcejë vetëm një hark ylberi poetik. Fytyra e dhimbjes dhe fytyra e gëzimit – baticë dhe zbaticë e jetës njerëzore. Dhe s’kishte se si të ndodhte ndryshe e nga shpirti yt të mos rridhte si ujëvarë, me thjeshtësinë që të karakterizon, historia e lavdishme e familjes heroike të Gjylbegajve në Shkodër, pinjoll i së cilës je, kjo e identifikuar dhe e paidentifikuar-shprehje e modestisë poetike, historia e lavdishme e Kosovës, ku ti qe një ndër themeluesit e udhëheqësit kryesorë të UÇK-së, Puka, ku uragani i letërsisë moderne shqipe, Migjeni, e përjetësoi babain tënd me figurën e Zenelit e të Lulit të Vocërr, të gjitha së toku, me kushedi sa të pathëna nga ana ime do i bëjnë librat e tu, Bedri që t’i rimarr herë pas here nga biblioteka ime personale për t’i lexuar e për të freskuar shpirtin.

Mbizotërimi i unit, si tek “Vetmi akujsh” e ashtu dhe tek “Itaka e munguar” është shparndarë te bashkëkohësia e kjo nuk është pak, por shprehje e një pjekurie poetike.

S’ke nevojë me të miklue, po ke arritë një nivel të admirueshëm të poezisë shqipe.

Të uroj suksese! Do ta shohësh se si do të pritesh e nëse do të konvergojnë edhe të tjerët me mendimet e mia. Më poshtë ke disa shënime që mbajta gjatë leximit”.

Ky ishte emaili që unë i nisa Bedriut përmes postës elektronike më 6 prill 2018, në ora 23, plot gjysmë viti më parë. Kur edhe ju, nëse i mirrni në dorë e i lexoni, kam bindjen se do të jeni në një mendje me mua, se Bedri Islami është zë i përveçëm në poezinë moderne shqiptare e kjo nuk është pak!

*Shkrimtar

Skënder Temali*

Ngjarja që do u rrëfej nuk është e stisur. Në të nuk ka asnjë fantazi shkrimtari, por vetëm një realitet të hershëm, gati në kufijtë e të pabesueshmes.

Përse e rrethova me thonjëza hallën? Thjeshtë sepse ajo nuk ish tamam halla ime, por kushërirë e parë nga babai, të cilën, për arsye të moshës e përballimit të jetës në vehte, të gjithë e thërrisnim hallë-halla Feta, se Fetije e kish emrin.

Me Heroin e Popullit Tom Kola atë nuk e lidhte asgjë dhe gjithçka. E pra halla Feta gjatë Luftës Nacionalçlirimtare as e dinte fare se si e kish emrin kjo luftë, as dinte fare se ç’ish partia komuniste e qind për qind as se kush e udhëhiqte atë.

Në jetë pat një tragjedi: papritmas, i vdiq djali 18 vjeç dhe mbet e vetme me të shoqin, Mollá Muho Krajën. Pra, me një besimtar me titullin islamik “mollá”, i cili shumë kohë më parë pat zbritur nga Kraja. Bënin një jetë normale burrë e grua, në një shtëpi dykatëshe në lagjen Dërgut në meze të qytetit të Shkodrës, me një kopsht plot pemë që rrallë kush e kishte, si sipërfaqe e varietete.

Halla Feta rrallë e kalonte parkun e shtëpisë, edhe për një cen trupor në të ecur që kishte. Madje dhe kur e ftonin të vinte e të kalonte disa ditë në shtëpinë tonë, xhaxhai dhe babai, herë njëri e herë tjetri, shkonin dhe e merrnin dhe e kthenin me ndonjë pajton, edhe pse banonim në një lagje.

Ngjarjet gjatë pushtimit fashist të Shqipërisë ajo o s’i  mirrte vesh fare, ose, më e shumta kur vinte në shtëpinë tonë, pasi atë e patën shndërruar në bazë të rëndësishme të luftës kushërinjtë e tjerë, Haki e Shuaip Temali, në portën e së cilës kishte trokitur disa herë edhe Vasil Shanto, fakt historik i pohuar nga Myslim Islami në librin kushtuar këtij militanti disa dekada më parë.

Shkurt asnjë lidhje të saj me luftën e as me një militant, as me kushërinjtë e lartpërmendur.

Lidhja e saj u bë më 22 shkurt të vitit 1942. Në mesnatë.

Po para se t’u rrëfej atë, jam i detyruar të bëj një rrëfim mes meje dhe halla Fetës, për një ngjarje të ndodhur diku nga vitet 80’ të shekullit të kaluar kur pata shkruar një radiodramatizim kushtuar Tom Kolës, të inskenuar nga aktorët e teatrit “Migjeni”, të transmetuar nga Radio Shkodra e më pas dhe nga Radio Tirana në emisionin “Heroizmi i popullit tonë në shekuj”.

Pas humbjes edhe të të shoqit, gjatë sistemit të kaluar, Halla Feta, lidhjet me botën i mbante përmes një radioje kineze. Dëgjonte këngët që transmetonin ose radioja lokale, ose radio Tirana. Rrallë e tek ndonjë emision tjetër, sa për të mbytur kohën. Qëlloi të kish dëgjuar dhe radiodramatizimin kushtuar Tom Kolës. Asokohe bëhej dhe anunçimi i autorit të radiodramatizimit, Skender Temali.

Pasi e kish dëgjuar, më çoi fjalë të shkoja e ta takoja.  Gjeta kohën dhe shkova.

Qe shumë mikpritëse. Në çdo kohë të qeraste nga prodhimet e bahçes, që i bënte me duart e saj e disi të harruara: kumbulla të thata, pekmez, hurma e ftonj, madje deri në pranverë, pasi dinte si pak kush t’i ruante dhe era e tyre mbushte gjithë shtëpinë.

Preferova dy-tri lugë pekmez nga manat e saj kokërrmëdhenj.

Më la t’i shijoja e më pyeti: “E di pse të kam thirrë?”.

“Po”, iu përgjigja, “të më shash që kam tri javë pa ardhur të të shoh”’.

Sa qe e mirë në të tëra drejtimet, fjalën e kish pak të rëndë e s’ta çonte për kënd:

“Medemek kishe shkrue për jetën e Tom Kolës! Në disa gjana mirë, në disa të tjera ia ke futë kot.”

Mbeta shtang. Halla Feta me Tom Kolën?!

Desha t’i dal “lakut”.

“Epo unë nuk e kam jetuar atë kohë dhe e kam ndërtuar radiodramatizimin mbi pak fakte që gjeta në muzeun e qytetit dhe ç’më tha një shoku i tij”.

“S’kam punë me ta! Kam punë me ty. Mirë ç’vole (sikur po vilja prodhimet nga bahçja e saj) prej tyne, po ti me kaq shkollë a s’ja bane vedit nji pvetje: ku e çuen Tom Kolën pasi u plagos randë nga italianët?”

Sërish u shtanga. Më flakëronin kushedi sa mendime. Ç’lidhje kish Halla Feta me Tom Kolën?

“Do të besoj diçka, për të cilën edhe Kapisyzët më kanë dhanë besën se s’do ta përmendin kurrë sa të jem gjallë”.

“Hej, dreq, mendova vetmevedi, ja ku më dolën në skenë edhe Kapisyzët, prej të cilëve kisha njohur nga larg ish-gjeneralin Qazim Kapisyzi.”

“Betohu! Se sa të jem gjallë s’do ia thuesh askujt”.

Nxitova t’i betohesha.

-Im shoq kishte shkue për 2-3 ditë në Krajë, në pronat e të afërmit e tij. Si e vetme e meqë errej heret, dola me mundim e mbylla derën e shtëpisë. Ndejta sa ndejta dhe rashë të merrja nji sy gjumë. Po kur s’kish ba as gjumin e parë, dëgjoj nji za diku nga bahçja e shtëpisë që thërriste emnin e të zotit të shtëpisë: “O Muho, o Muho!”. Dikur dola në penxhere. “Çka asht zani?”. “Dil pak te gardhi, Fetije, Kapisyzët jemi”.

Jemi edhe sot me bahçe komshi me Kapisyzët. Kisha ndigjue diçka kur vija tek ju se qenë vu kundër pushtuesve italianë. Kaq. Jo ma shumë e as më duhej  ma shumë. Kisha boll bahçen teme që më delte e më tepronte. Kapisyzët qenë komshinj të mirë dhe kurrënjiherë nuk na kish ardhë nji e keqe prej tyne, përkundrazi.

Molla Muhja nuk asht në ship. Ç’ka asht zani?

Hë për he nuk u përgjegjen. Mandej prap: “A kishte pritue zotnia jote me dalë deri te gardhi i bahçes?

Qe natë e ftohtë. Me mundim dola te gardhi. Në errësinë pashë dy persona që mbanin në krah nji të tretë.

“Fetije, jena në dorën tande. Italianët na kanë plagosë nji shok. E kena marrë me mundim që të mos e arrestonin dhe e sollëm në shtëpinë tonë, po sapo na erdh një sinjal se do na kontrollojnë shtëpinë. Asht i ri, i ka a s’i ka 21 vjeç. Te ju nuk dyshojnë.

Sa më tha moshen ma përshkoi trupin një e dridhun që aman o zot! M’u kujtue im bir. Edhe ai do të ishte 21 vjeç. Po a mund ta fusja në shtëpi nji mashkull pa izën e tim shoqi? Se si më erdhi me e pyet: “A dihet i kujt asht?”. Kapisyzët u përtypën. “Se i kujt asht nuk e dijmë, por asht shoku jonë e s’kemi pse ta fshehim, asht i kshtenë”.

Zjerm këndej e zjerm andej. Përderisa shok i Kapisyzëve, edhe komunist. Por katolik. Kur im shoq qe mollá e që falte pesë vaktet.

Po ju hapi gardhin, u thashë dhe të tre e futën djalin e plagosun në oborrin e shtëpisë. Po ku ta shtroja? Ti e di, kështu ka kenë edhe atëhere shtëpia, dy katëshe. Në bodrum, patëm ndërtue nji odë të vogël, që e përdornim në verat e nxehta, se qe e freskët. Në dimën e ngrohtë. Me një minder, sa për ta xanë djalin e plagosun. Aty vendosa dhe aty e çuem. Nuk do guxoja t’ia tregoja tim shoqi as kur te kthehej; edhe se si grua e vetme në shtëpi kisha futë nji mashkull, edhe si katolik që ishte e im shoq musliman i thekun, edhe pse veç sherrin do të kishim mbrapa po të diktoheshim.

Djali nuk përmendej. Si shumëkush në Shkodër që kish bahçe e jerevi, e mbante nji lopë. Kështu që qumësht, djathë, tlyn e mazë kishe sa të duesh. Në fillim ia njoma buzët me pak ujë. Mandej mora nji gotë tamël e nisa t’ia mkoj me nji lugë. Kapisyzët më shikonin. “Ndigjo Fetë, më tha Qazimi, pas nja nji ore kam me të sjellë nga bahçja nji doktor tonin. Zahmet me ndejtë çuet deri sa t’ia mjekojë plagen!”. Kemi me e sjellë prap natën, deri sa të bahet me u çue në kambë”.

Ashtu u ba. Tri ditë e netë. E mëkova si me kenë im bir. Erdh në vedi e nisëm me kuvendë. Po më hiqte mallin e djalit tim. E mbaj mend se më tha se pat zbritë prej Dukagjinit, se pat ndjekë gjimnazin, por e kishin arrestue e dërgue në internim në Itali.

Kur u kthye im shoq nga Kraja, nuk ma mbajti me ia tregue se kisha futë një të plagosun në shtëpi, tashma e mora  vesh se qe edhe komunist, edhe katolik. Molla Muhja në bodrum nuk zbriste kurrë në dimën. Veç unë shkoja e vija aty, sepse mbanin ç’ka na jepte bahçja e lopa. As Toma nuk gjimonte nga dhimbja, po vshtirë e kisha në mesnatë kur vinte doktori me ia ndrrue plagen. Vidhesha nga shtroja e pas tri vishkllimave, si hajdutë hynim në shtëpinë time. Derisa një natë, në të errun, Kapisyzët erdhën dhe e morën, të cilëve unë u bëzana sapo im shoq shkoi me falë akshamin në xhami. Para se të nisej Tom Kolën e kam puthë në ballë. Më kanë thanë, pas çlirimit të Shqypnisë, se në ballë e pat marrë edhe plumbi. Më hyni aq shumë në zemër sa shumë herë më vinte nji si pvetje: a kam pasë nji a dy djem?

Ky qe rrëfimi i Halla Fetës.

“Po përse don ta mbash të fshehtë, hallë, ç’paske ba ti pak kush e ka ba, Kapisyzët janë gjallë e mund ta dëshmojnë, mund të lidhin edhe ndonjë pension lufte…”

“Kapisyzët dhe ti më jeni betue se sa të jem gjallë nuk do ta tregoni. Mandej në daç tregojeni e si t’u vijë ma për mbarë…”.

“Po pse hallë të heshtim, këmbëngulja unë. Ti me ndihmë ekonomike që të jep shteti  je. Një pension lufte do të forconte disi.”

“Ndigjo bir! Të thirra që ta dije, që kur të shkruesh, gjanave t’u shkosh në fund. Nuk due as me i shtue e as me i hjekë gja atij teatri në radio. As me e përmendë sa të jem gjallë. Se asht e para herë në jetë që kam ba diçka pas shpinës së burrit tim. Zoti më faltë, por e bana për Shkodrën, për Shqypninë e për lirinë. Në ato pak ditë që i qindrova mbi krye Tom Kolës botën e pashë me tjetër sy. Qe djalë xhevahir!”.

Betimin unë e Kapisyzët ia mbajtëm Halla Fetës sa qe gjallë. Më pas e treguam. Në vëllimin “Portrete dëshmorësh të LANÇ të Shkodrës” (2004, fq.51-52), autori Vehbi Fishta e përmend, ndaj dhe po ia përcjell lexuesit tekstualisht: “Tom Kola merr pjesë aktive në demonstratën antifashiste të 22 shkurtit 1942 në Shkodër, ku edhe plagoset. Shokët e morën për të mos rënë në dorë të fashistëve dhe e strehuan në lagjen “Dërgut”, fillimisht në shtëpinë e Kapisyzëve. Duke qenë se vëllezërit Kapisyzi kishin aktivitet revolucionar e shtëpia e tyre mund të kontrollohej, ata iu drejtuan një familjeje të thjeshtë, që e kishin komshi. E zonja e shtëpisë, Fetija, e shoqja e Mollá Muho Krajës, edhe pse nuk e kishte të shoqin në shtëpi, si burrneshë e pranoi Tom Kolën, i shtroi jatakun e i njomi buzën me ujë dhe, në mesnatë, pa e ditur askush, u çelte derën vëllezërve Kapisyzi, që sillnin mjekun për t’i ndërruar plagën”.

Ndjehem krenar që kam patur një “hallë” të tillë!

*Shkrimtar

 Skënder Temali

Nuk qenka dhe aq e lehtë të shkruash për një njeri me të cilin ke ndenjur e biseduar kushedi sa herë ndër vite dhe, kur ai është larguar nga kjo botë, e ke kuptuar se nuk e paske arritur ta njohësh. E kam fjalën për Vehbi Balën, njeriun, profesorin, poetin, studiuesin, mbi të gjitha, Njeriun.

Jam njohur me profesor Vehbiun kur unë isha një letrar i ri gjimnazist dhe ai kryetar i degës së lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve të Shkodrës. Që në takimin e parë e kuptova se mbi të gjitha ai ishte njeri në kuptimin e vërtetë të fjalës. Ia pata dhënë me ndrojtjen e fillestarit disa poezi që të m’i lexonte dhe të më jepte mendim nëse ia vlenin apo jo për t’i dërguar në ndonjë organ letrar. E takova rastësisht në rrugë, shikoi orën, tha “po” me vete dhe më mori për krahu e më futi diku në një klub të piacës së Shkodrës. Ndofta tek “Bar imperio”. Impresioni im që po rrija në një kafe me të ishte i madh dhe ai u rrit edhe më shumë kur nisi të flasë për poezitë e mia. Qenë fjalë zemre. Të thjeshta, të qarta, të kuptueshme, inkurajuese. Kisha nevojë për to. I nxori nga çanta dhe m’i ktheu. Aty-këtu kishte bërë ndonjë shënim, ndonjë redaktim.

Thellësinë e thjeshtësinë e një njeriu të mirë nuk e sheh vetëm në një rast. Rast pas rasti jo vetëm unë, por edhe plot vërsnikë të mi krijues, e ndjenin përkujdesjen e tij. Madje ajo i kalonte edhe kufinjtë e detyrimit që ai kishte ndaj nesh, si kryetar dege shkrimtarësh që ishte për të mbajtur afër e nxitur talentet e rinj. E ku ta dija unë asokohe se Vehbi Bala, kur kishte punuar në gjimnazin “Asim Zeneli” të Gjirokastrës, si mësues letërsie i sapo diplomuar në Rumani, në rrethin letrar të asaj shkolle kishte afruar nxënësit e tij më të talentuar si Dritëro Agollin, Ismail Kadarenë e të tjerë, që shpejt do të bëheshin zëra të përveçëm të letërsisë shqipe.

Qershor 1964. Takohem me profesorin në shkallët e Institutit të Lartë Pedagogjik të Shkodrës. “Oh, sa mirë që të pashë, – më thotë. – Urime për hartimin! E lexova tek “Mësuesi”. Të lumtë!”.

Sapo kisha dhënë provimin me shkrim të letërsisë në maturë. Hartimi im qe vlerësuar dhe pas dy ditësh gazeta “Mësuesi” kishte botuar një pjesë të tij.

Por hartimi mund të botohej në gazetën “Mësuesi”, organ i ministrisë së arsimit të kohës dhe të ndodhte absurdi, që të drejtën e studimit për në universitet po kjo ministri të ma nxirrte jo për letërsi, madje as në fakultetin filologjik të Tiranës, por në Ekonomik, edhe pse në shkencat e natyrës si nxënës nuk kisha pasë kurrfarë shkëlqimi, madje isha nxënës nën mesatar.

U trondita sa s’ka! Ngaqë s’kisha miq që të ma ndërronin degën, mora nga shtëpia e profesor Vehbiut. “Si dreqin, – tha me atë ngurrimin që kishte hera-herës në të folur, ndofta më të theksuar kur diçka nuk shkonte. “Si dreqin e kanë bërë këtë?!”, përsëriti. Më vuri dorën në sup dhe më tha: “Mos u mërzit, do ta rregullojmë, ti do të shkosh të studiosh për letërsi. Nesër nisu në Tiranë. Unë po të jap një letër për zëvendësministrin e arsimit, Bedri Dedjen e do t’ia çosh. Sonte, e shumta deri nesër në mëngjes, pa mbrritë ti në Tiranë, unë do të lidhem në telefon me të…Ai është shkrimtar dhe do të na kuptojë. Ka për të na ndihmuar”.

Ngjarjet ndodhën ashtu siç profesor Vehbiu kishte menduar, shpirti i tij njerëzor e poetik gjeti të njëjtin akord me atë të Bedri Dedjes, një tjetër njeri i mirë i kulturës shqiptare.

Më pas, kontaktet e mia me profesor Vehbiun kanë qenë më të shpeshta, por gjithnjë përmes një respekti të ndërsjelltë, aq sa më dukej pak që në 50-vjetorin e ditëlindjes së tij, që ne shkrimtarët e artistët shkodranë ia patëm festuar në shtëpinë e kulturës e të krijimtarisë popullore, unë nuk diskutova për vlerat e Vehbi Balës si krijues, por recitova një poezi që ia kushtova atij, me titullin “Monologu i Vehbi Balës në 50-vjetorin e lindjes”, të cilën, natyrisht e kam të plotë dhe e kam ruajtur, ashtu siç e kishte ruajtur në kujtesë edhe poeti Visar Zhiti, asokohe student në Shkodër, që ma përmendi kur u takuam pas gati tri dekadash. Po sjell për lexuesit strofën e fundit:

“Eh, çdo desha unë kësaj nate,

Kur dritë e shpirtit zë e flet:

Në çdo hap që të hedh në jetë

Të jem ky që jam: njeri dhe poet!”

Shkodra, në veçanti dhe kultura shqiptare, në përgjithësi, e kanë të fiksuar në memorien e tyre historike figurën komplekse të Vehbi Balës: atë të antifashistit, të poetit me shpirt të ndjeshëm, më shumë lirik se sa epik, të monografit të disa prej figurave më të spikatura të kulturës shqiptare të Rilindjes e të Pavarësisë, të historianit e të studiuesit të letërsisë shqipe, si autor e bashkëautor në shumë tekste mësimore të arsimit të mesëm e të lartë, si një nga themeluesit e arsimit të lartë në Shqipëri, të Institutit të Lartë 2-vjeçar në Tiranë e më pas, më 1957 të Institutit Pedagogjik në Shkodër, duke drejtuar për disa vite katedrën e gjuhës shqipe e të letërsisë tok me emra të tjerë të ndritur të arsimit e të shkencës shqiptare si Jup Kastrati, Kolë Kamsi, Kolë Ashta, Fadil Podgorica, Neki Lezha etj.

Unë, si krijues, e çmoj Vehbi Balën për thjeshtësinë e brishtësinë e ndjenjës poetike që nga vëllimi i parë i tij “Shtigje drite”, botuar në vitin 1946 e deri tek “Përsiatje” e “Vallja e luleve”, e botuar katër dekada pas vëllimit të parë. T’i rezistosh poezisë deri në moshën e tretë, madje poezisë lirike, është shprehje e një shpirti të ndjeshëm, të një bote që ka hapësira rudine me lule gjithfarësh poetike, të një poeti melankolik e vizionar, herë përfaqësues besnik i traditës poetike e herë modern në figuracion.

Kam ndejtë kushedi sa herë me profesor Balën, sidomos kur isha redaktor në Radio Shkodra e në gazetën “Jeta e re”, por asnjëherë nuk ishte mburrur për kontributin që kishte dhënë në shtypin ilegal e sidomos në atë letrar gjatë luftës kundër nazifashistëve, edhe pse mua për profesionin që ushtroja e emisionet e rubrikat që përgatisja tema e episode nga ajo periudhe më interesonin e më kërkoheshin për pasqyrim, ndaj edhe me të drejtë studiuesi i huaj Robert Elsie, në veprën e tij “Historia e letërsisë shqiptare” (fq.327) “ndër shumë poetë para ardhjes në pushtet të komunistëve, krahas Kristaq Cepës, Vedat Kokonës, Petro Markos, etj., rendit edhe Vehbi Balën”.

Tani atë e gjejmë në enciklopeditë e vlerave të mirëfillta, siç është “Fjalori enciklopedik” i vitit 2002 (Shtëpia Botuese “Baechus”, Tiranë, fq.65) e po kështu me foto e tekst edhe tek “Fjalori enciklopedik” i gazetarëve e publicistëve shqiptarë (Botim i Entit Botues “Gjergj Fishta”, 2005).

Mes gjithë botimeve për të vjen e konfigurohet portreti i profesor Balës: që në Gjimnazin e Shtetit në Shkodër ai fillon të shkruaj e të botojë. Nisi studimet e larta në Universitetin e Barit (1943), por i ndërpreu dhe mori pjesë në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare në vendlindje. Pas luftës, studioi në degën e filozofisë në Universitetin e Zagrebit (1946-48) dhe vijoi e përfundoi studimet në degën e gjuhëve dhe letërsive neolatine në Universitetin e Bukureshtit në vitet 1948-1952.

U shfaq si poet me 8 vëllime. Veçanërisht pati jehonë poezia e tij “Doli nana në çardak”, e përfshirë në mjaft antologji dhe e muzikuar nga Çesk Zadeja. Fëmijët e kohës domosdo nuk kanë se si ta harrojnë për krijimet që u adresoi atyre. Monografitë për Elena Gjikën, Pashko Vasën, Nolin, Migjenin, Viktor Eftimiun e Gjergj Fishtën (kjo e fundit e shkruar në vitin 1961 dhe e botuar pas vdekjes së V.Balës, në vitin 1998). Kontributi i tij spikat edhe në studimin e marrëdhënieve shqiptaro-rumune e në përkthimet nga letërsia rumune.

Qe me titull profesor, i lauruar me çmimin e Republikës së shkallës së parë, por mbi të gjitha qe njeri i klasit të “zotnive” të Shkodrës. Vënia tani e një rruge të qytetit me emrin “Vehbi Bala” duhet çmuar, edhe pse të një rrugëze, por them se është ende pak për gjurmën e pashlyeshme që ai ka lënë në kulturën shqiptare.

Meditim tek pedonalja
Ka javë që tek pedonalja e Urës së Bunës, sidomos mbrëmjeve, ka një popullim të jashtëzakonshëm, njerëz që shkojnë e vijnë si dikur në pijacën e Shkodrës. Fryn lehtë një erë nga liqeni, që dallgëzon po lehtë Bunën e paqtë, për t’u përqafuar pastaj me Drinin idhnak.

Shumë prej tyre atyre që kryqëzohen këtu janë moshatarë të mij, thënë ndryshe të moshës së tretë. Gjyshe flokë e shpirtbardha që shetisin nipat e mbesat, gra të rrenuara që ende i bëjnë vehtes me sy, taravola që kurrë s’kanë ditur as nga nga vijnë e as se ku shkojnë, bullica që shpresojnë të ulin tulet në atë ecejake, atletë pa rezultate të vrapimeve të gjata, aktorë pa role, azmatikë, peshkatarë që shpresojnë të zënë peshkun e artë dhe që kënaqen me ndonjë skortë, punëtore 5-mijë lekshe të fabrikave, çiklistë me goma të shfryme, borxhlinj pa asnjë kryq leku në xhep, shkrimtarë që me krijimet e tyre s’kanë arritur ta kalojnë asnjëherë Urën e Bahçallekut, njerëz që flasin me vehte, i vetmi lypës i bardhë që ka qyteti, me një kartuç në qafë ku shkruan se është jetim, edhe pse mbi 50 vjeç.

Këtu, në këtë pedonale, nuk mungojnë zotërinjtë e vërtetë, por pasunarët e rinj. Ata kësaj mbrëmjeje, meditojnë në vilat e Velipojës e të Razmës, për t’u shtrirë nesër sa në bark e sa në shpinë në rërën gjithë jod e për t’u nisur në një ekskursion familjar tek Shpella e Pëllumbave. Janë, mes tyre, jo pak të përgojuar si hajdutë të bankave në 97-tën e gjobëvënës të tregtarëve, vrasës me pagesë, vagabondë e ndyça, bluza të bardha të mbuluara nga bloza, toga të zeza gjyqtarësh që s’kanë për t’u bërë kurrë të bardha, drejtorë drejtorishë arsimore që pasi u hiqet karrika s’punojnë më asnjë ditë si mësimdhënës, karabusha që s’kanë marrë shkolla, por pronat e gjyshave të tyre me tapitë me myhyre nga turku, nëpunës, ofiqarë e deputetë gjithfaresh, që janë banka pa liçensa.

Unë shetis e meditoj në pedonalen e Urës së Bunës. Jo në pedonalen e pijacës së qytetit që është shndrruar në një mejhane gjigande e ku më së fundi falimentoi edhe një nga libraritë më të zëshme. Marr përshëndeje aristokratike nga ata që më njohin e që i njoh. Herë herë, ndalem e pi një kafe. Nëqoftëse nuk pi kafe, shkoj tek bregu i Bunës e pyes ndonjë peshkatar se a po i bjen. Se a po xen gja.
Harroj se mua më ka zënë koha me grepin e saj. Edhe pse nuk i kam thënë “Qëllofsh!”.
Natën e mirë! Po kthehem në shtëpi, me biçikletën për dore.

~ Skënder Temali

(Me rastin e 80-vjetorit të lindjes) (1935-2014)

Më 9 gusht të vitit 1935, në Voskopojë, do të lindej Skënder Drini, djali i patriotit Riza Drini, i cili dhe dy djemve të tjerë, Gencit dhe Bardhylit, do u ngjiste emra mbretërish shqiptarë. Shkodra e Prishtina këtë patriot e patën njohur edhe si prefekt, me sytë nga populli e jo nga xhepi i tij.
Botimet e para të Drinit, edhe pse për jetën e botën e fëmijëve, zgjuan interes dhe treguan se në skenën e letërsisë shqiptare po vinte një zë i veçantë. Më pas, vëllimet me tregimet e veçanërisht romanet për të rritur, qenë një befasi. Lexuesit e vëmendshëm e kritika panë në këto vepra një stil e ngjyrim emocional të veçantë, se si ndërthureshin harmonikisht tek ai shkrimtari, historiani, filozofi, analisti e politologu, një shkrimtar potent që sillte me art e kulturë realitete të ndryshme historike e bashkëkohëse, të mbështjella me një tis filozofik e frazë ekspresive që të bënte për vete. Pas viteve 90’ ka botuar disa vëllime me tregime e romane, të cilët kanë treguar një shkallë pjekurie të lartë artistike.
Romanet e tij “Vraje tradhtinë”, “Midis dy kohëve”, “Korbi” e deri tek vëllimi i fundit me tregime “Testamenti”, që doli në qarkullim pak ditë para se të mbyllte sytë përgjithmonë, një mal i tërë me libra, janë gur themeli në prozën tonë dhe, siç tha edhe në fjalën e përmotëshme Moikom Zeqo para varrit të tij, e rendisin atë përkrah shkrimtarëve modernë më të shquar të letërsisë shqiptare.
Për ne krijuesit më të afërt të shoqatës së shkrimtarëve të Shkodrës, e jo vetëm, ai qe një shkollë ku ne ndjeheshim nxënës, pasi vit pas viti e dekadë pas dekade u rrezistoi dallgëve të jetës që nuk qenë aq miqësore me të. Nga ai mësuam se si të mos bëheshim robër të mesatares e të mediokritetit dhe si të zbrisnim në botën e brendshme shpirtërore të njeriut.
Përse e theksova që në rreshtat e parë të kësaj përkujtimoreje prejardhjen e tij dhe se si ai u rrezistoi dallgëve të jetës? Si u njoha me të? Mbase ia vlen ta dijnë edhe të tjerë se si një shkrimtar i “çensuruar” në regjimin e kaluar nuk e hoqi vehten kurrë për të tillë, as për desident, duke mos i fshehur sa qe gjallë bindjet e tij të majta, edhe pse vinte nga krahu i kundërt.
Qe viti viti 1967. Asokohe punoja redaktor në Radio Shkodra. Meqë në radio drejtoja emisionin e fëmijëve, të rinisë e të shkollave, qeshë i interesuar të lexoja librat në qarkullim të kësaj moshe, pasi poezi apo tregime të shkurta prej tyre, i shfrytëzoja për emisionet radiofonike. Kështu kisha lexuar edhe librat për fëmijë të Skender Drinit, të cilin e njihja vetëm për emër.
Një paradreke vjen në redaksinë e radios profesori i nderuar Jup Kastrati, po kësaj here me cilësinë e kryeredaktorit të almanakut “Shkodra”. Pasi më përshëndetë, më pyet nëse i kisha lexuar librat e Skender Drinit. I them se i kisha lexuar dhe se më kishin pëlqyer. “Aq më mirë, – më thotë profesori me atë shqipen e tij të pastërt. – Meqë edhe paske mendim të tillë është një arsye më shumë të sakrifikosh sot e të më bësh një reçensë të shkurtër, qoftë edhe 3 faqe të daktilografuara, pasi nesër do ta dërgoj materialin e plotë në shtëpinë botuese në Tiranë”.
Ia premtova dhe ia realizova.
Profesor Kastratit reçensa i kishte pëlqyer dhe se ajo do të dilte e plotë, por kishte qenë i detyruar që të mos e vinte emrin tim të plotë, por me iniciale S.T., pasi në atë numur emri im dilte: Një herë si anëtar i redaksisë, një herë si autor i një poezie kushtuar Shkurte Pal Vatës dhe një herë tjetër si autor i një poeme.
Pas disa muajsh doli almanaku. Si rregull, para se të hidhej në qarkullim, lexohej nga udhëheqja e partisë dhe e pushtetit në rreth.
Qe një ditë e zakonshme pune, por për mua u shndrrua në ditë të jashtëzakonshme. Redaksia e Radio Shkodrës qe me personel tepër të kufizuar, drejtori, një redaktor (që isha unë), folësja dhe dy teknikë. Atë ditë drejtori ishte në mbledhjen e sekretariatit të komitetit të partisë dhe të gjithë punën do ta përballoja unë. Po çuditërisht ai u kthye diku nga ora 10-të. Hyn me vrull, përplas derën dhe më thotë: “Eja pak në zyrë”, pasi atë moment në zyrën time ishin dy bashkëpunëtorë.
“Ç’na ke bërë kështu? Si shkruan për bij prefektësh?”, më drejtohet ai. Njëherë mendova se mos donte të tallej, por shpejt e kuptova se e kishte seriozisht. “Ç’është ai Skender Drini që e paske ngritë në qiell në një shkrim tëndin?”, më pyet. “E ngriti njëri nga sekretarët e partisë, almanaku “Shkodra” u bllokua, nuk do të hidhet në qarkullim dhe ti e unë nuk do të ndahemi pa gjë. Si e bëre këtë?” – e plot pyetje të tjera që ai i kishte dëgjuar në sekretariat.
Gjithsesi e mblodha vehten, qeshë i ri e në atë kohë edhe pak impulsiv e kryekcyem, i them se unë as për fytyrë nuk e njoh Skender Drinin, po njoh librat e tij që më kanë pëlqyer e prej çfarë kam thënë nuk i heq asnjë presje. Me ato libra janë ushqyer mijëra fëmijë (pasi librat për fëmijë asokohe botoheshin në mijëra e mijëra kopje) dhe i ke të ekspozuara në vitrinën e librave në qendër të Tiranës e të Shkodrës. Mandej, kaq shpejt e paskan gjetur se ai ST qënkam unë? “E kanë gjetur!” tha prerë, nxitoi e doli. Sigurisht edhe se më besoi, por edhe për të parë nëse ato libra ishin në libraritë e Shkodrës, kur dihej se për të botuar librin e parë, mirrej leje e dyfishtë, nga organet e partisë dhe të pushtetit. Pra Drinit ia kishin dhënë lejen e për këtë drejtori donte ta hiqte nga shpina e radios që drejtonte kritikën apolitike që iu bë atij dhe mua.
Pushtetarët ia gjetën zgjidhjen. Në almanak, reçensa ime me titullin “Pak fjalë për një shkrimtar të ri”, u gris dhe faqet pasardhëse u ngjitën. Kishin harruar se gjurma kishte mbetur a) Sepse kalohet në libër nga nr. i faqes 251 në 254 dhe b) tek përmbajtja e lëndës, që në atë numur të almanakut qe në faqen 3, ishte harruar të fshiheshin inicialet e mia, S.T. dhe titulli: “Pak fjalë për një shkrimtar të ri”.
Gjithsesi vlerat nuk çensurohen kurrë. Skender Drini, që më vonë e deri kur mbylli sytë u bë një nga kolegët e miqtë më të ngushtë që kisha, i çau dallgët e atij deti dhe mbeti ai që është: emër i përveçëm i letërsisë shqipe.

SKENDER TEMALI
Kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve të Shkodrës

SKENDER TEMALI       -Shkrimtar- 

Zdralja është një lagje e vjetër në kërthizë të Shkodrës. Në kërthizë të lagjes është pazari më i madh që ka qyteti ose “bezisteni” i kohëve moderne! Këtu shitet gjithçka: që nga kastravecat sa të hajdaragës e deri tek rrenat e barcoletat, që nga njalat sa krahu e deri te ushujzat për derman, që prej rrakelave të penit e deri tek çentrot e enduna me grep e të ngrime me niseshe, që nga salca që shesin nepër kavanoza gratë me degërmija të Oblikës e deri tek mandate e tokës që shet një miku im nga rrethinat.Në krye të rrugës që përshkon tej për tej Shkodrën, (e kuptohet edhe Zdralen e Shkodrën që nga Bregu i Bunës e deri ku merr rruga për malësitë) pat themelet “Shtëpia e mushkajave”! Qe një godinë e vogël ku liheshin dikur pesticidet kundër mushkajave, bartëse të sëmundjes së malarjes. Ndofta nuk e besoni, por të hollat për ndërtimin e saj e pesticidet për gjithë qytetin i pat dhënë Rokfeleri, industrialisti i madh amerikan, që nga njeri i varfër u bë një nga më të pasurit e botës e një nga filantropët më të zëshëm që ka njohur njerëzimi! Por, paradoksi qëndron se askush asokohe e as sot nuk u kujtua të përjetësonte miliarderin amerikan, por mushkojat!!! Toponimi “Shtëpia e mushkojave” është sa absurd, aq dhe qesharak!Tash të vijmë edhe njëherë tek emërtimi tjetër absurd, Zdrale!Shekuj më parë, në Zdrale ka pas kenë shtegu i dhenve, që kalonte përmes një pylli, pasi, siç e dijmë, qyteti qe i shtrimë me lagje rreth kalasë Rozafa. Qe një vend ku çobanët në shtegtimet e tyre të dimnimit apo verimit të mijëra kokëve bagëti, teksa po vinte nata, këtu banin një ndalesë, se në pyll bagëtitë i priste ndonjë egërsinë, hajn a cub. Çobanët këtu thernin keca e rrapullitë i hidhnin tej, bagëtitë po bajga, shurrë e kokërdhija e vendi ndotej aq shumë sa vinte era stërc me javë. Nga kjo pat mbetë edhe emni zdrale, fjalë që “Fjalori i gjuhës shqipe” na e spjegon si “Lerë në trup a në rroba, që bëhet nga të palarët, zhul”. Po ec e hiqe këtë toponim!!! S’pat pushtim, pushtet a diktaturë ta hiqte! Ven e çven emra emra heronjsh e prap Zdrale se Zdrale!  Kjo është një çudi më vehte, se çudija tjetër është se mund të pish edhe një “Zdrale”, dmth të blesh një pako kafe me emërtimin “Zdrale”!!! Se edhe bashkia e ka fort të lehtë të heqë  emra heronjsh të Luftës Nacionalçlirimtare nga rrugët e sheshet, po pa një e pa dy ia ven jo një rruge, por sheshit më të madh, “Sheshi Zdrale”. E ku, bash aty ku çobanët shekuj ma parë piqnin kecat! Aty ku sot rrah krapi në trotuar e livron njala në akuarium, kur fort kollaj mund t’ia vinte emrin e një tregtari të ndershëm shkodran.Fjala vjen, sa i mirëpritur do të ishte emri i tregtarit të dikurshëm Idriz Gjoka, i cili u bante pajën për martesë pa asnjë metelik vajzave të familjeve të varfna shkodrane!Shetis nëpër Zdrale…I njoh shumë e shumë familje autoktone! Jo vetëm unë. Është Shkodra që këtu njohu Memejt, pronarë të shumë dyqaneve, Kashejt, Kastratët, Brocejt, Mukejt, Golemët, etj. Secila ka histori e ka bërë histori. Sa të pakujdeshëm që jemi, por edhe mosmirënjohës. Bash këtu, pra në Zdrale e bash në zemër të saj është një rrugicë qorre kund me nja dhjetë shtëpi që mban emrin e gjuhëtarit e bibliografit më të shquar shqiptar, Jup Kastrati! Paradoks tjetër: Jup Kastrati i madh në një rrugicë qorre!!! “Po të paktën këtu qënkan dhjetë shtëpi, – më thotë Ferid Bala, – po një rruge qorre pa asnjë shtëpi tek Çinari i Tophanës ia kanë vënë emrin e tim vëllai, Vehbi Balës, Mësues i Popullit, profesor e poet!…Ndërkohë që unë endem sa poshtë e përpjetë, edhe Zdralja lëviz. Karroca me kuaj me zile të mbushuna me pambuk që të mos tingëllojnë e t’i vidhen policisë mos t’i gjobisë, dum-duma, kamionçina, “Bensa” katundarësh gjithë pluhur, motoçikletat e qumështit, biçikletat e dikurshme kineze, të larta për shalgjatë e që përballojnë deri dy kuintal, me të zotët e tyre e zgjojnë këtë qytezë në mes të qytetit. Dikush me tangarllëk e që ka të punësuar ndonjë hallexhi në dyqan e pi një fërnet duke ba me tavolinat kojshi llogje kavaje, kujt s’ia qet xhepi ban demek se nuk ka nge për një kafe, pasi malli duhet shkarkue e sistemue që kur të zgjohet Shkodra gjithçka të jetë si s’ka më mirë. Pra lëvizin tarabat metalike me disa kajnaca, spërkatet vendi para dyqanit në formë të shatërvanit  me shishe plastike të shpueme, vihet një çmim me një shkrim pulash (por dhe me kartuça me çmime rezervë, ma nalt apo ma poshtë, se mund të lëvizë “kursi i dollarit” në Tokio!), shahet me libër shtëpie një stacion radiojeje ilegale që pa hangër sorra m…transmeton këngë që s’u merr vesh asnjë fjalë, tregohet se kujt iu dogj shtëpia mbrëmë e kujt iu shpue lodra e veshit, shpërthen gazi pas një barcalete me fjalë të ndyta…E kështu pazari i Zdrales bahet gati me të thanë “Nadja e mirë” e “Urdhno zotni”!            Këtu ke ç’ka po don! Të serviruna me zotnillëk sa nuk e din se çfarë ju tej ble, mallin apo zotnillekun, se tash edhe të ardhunit me ba tregti nga rrethinat kanë fitue mjaft nga qytetaria e traditës tregtare shkodrane. Bile thonë se mos paçin mësue gjuhë të huej sa qenë në emigrim, po e mësojnë tash njeni me tjetrin, në kohën kur nuk ka klientë e vrasin miza. Se s’ka ditë që në dyqanet e para tezgave  përpushen edhe të huaj, që habiten sa s’ka me freskinë e zarzavateve e të frutave, por dhe me çmimet ku e ku me ato të vendeve të tyre, se, për fat, tash e parë e përditë vijnë me dhjetra e me qindra që vizitojnë muzeun historik të Shkodrës, në shtëpinë e “Oso Kukës”, që është kaq pranë tregut të Zdrales. Ulqinakët që vijnë këtu përditë me ba pazar unë s’po i përziej me turistët e huaj, se janë shqiptarë.E ndërsa shetis, dy tregtarucë si kacagjela, po zihen me njëri-tjetrin se ai më përpara ia kishte ba me hile atij që vinte mrapa me shporta e zymyla të mbushuna me mandandoz, pasi tri tuba nisi t’i shiste 20 lekë, kur ai mbrapa e shiste një tubë 10 lekë! “Ke qenë e mbete karabush, – i gërmushet i pari! – Hala se more vesh se çka don me thanë tregti me shumicë e me pakicë!!!”Sa dyqane ka gjithsejt ky pellg tregtar? Qindra! Të sistemuar e të pasistemuar, ndonjë modern e higjenik, si “Qendra  tregtare”, përbri një kaçorre pulash, ma ndej një tavolinë ku të mbyt era e uthit të ullinjve, djathë me erë e pa erë, batanije leshi e çarçafa shtretërish dopjo, detergjente origjinale, por dhe me afate të korigjueme, radio kineze që bahen memece pas një viti, bateri të skadueme, grepa për peshkim, kamardare tajlandeze, tezga me mollatarta si po i don, kertolla Vermoshit,  patlixhana që shkëlqejnë e mandandoz që dikur e patën përdorë me tuba në çorbë dudumët në vend të viagrës, kumbulla bardalike, kunguj për fërgesë e për laknuer, qershia pa tortë, bamje në varg, bishtaja pa fije, rrush, fiq, bostan, fidana specash e laknash, zerdelia e pjeshka, qepë prej Postribe…Ia kanë marrë dorën rrenës…Tanë të thonë se i kanë këputur nga zbardhë drita në tokat e tyre…në serat e Lushnjes!…Janë thuajse tanë njësoj, si konviktorët e dikurshëm…Se s’kam pa ende fiq shnjinza e llapadana, melacakë e tivaras, aq të shijshëm që s’u munguan kurrë bahçeve të Shkodrës! Si s’e pashë një dymlek e ta ruaja për dimër! Pa le pastaj ndonjë gjelltore përreth që të ngopë me pilaf e tasqebap, me makarule e paçë plancash, me ndonjë ëmbëlsirë që e gjen gjithkund, po nuk pamë nëpër meny njëherë sazerm, aksude, tespixhe, haxhimakulle e sa e sa të tjera, që nënat tona i patën mësue nga vjehrrat e tyre.E ndërsa shetisja poshtë e përpjetë Zdrales, shkrova edhe një poezi:Kam pantallona pa xhepa,Xhepat nuk kanë astar,Që të thithja një cigareI shita ato në Pazar! Meqë i papunë si zyrtarS’ka pse të mbaja kollar,që të pija një kafe me shokëtE shita atë në Pazar! Kostumin e zyrës e shita,Qe qepur me copë të rrallë,Dhe kmishën me kopsa sadefiI shita çëk-fëk në Pazar! Ç’ju them, o miq, s’është përrallë,Përrallat nuk shiten n’Pazar!…

Nga: SKËNDER TEMALI

Mbase jo të gjithë ju që po lexoni këtë shkrim e dini se në Europë jeton një qytet që lëviz mbi dy rrota: është Shkodra, një qytet verior në Shqipëri. Shumë i lashtë, sa daton XXV shekuj më parë. Ka qenë kryeqytet i mbretërisë ilire, por që kur lindi e u zhvillua, unë do të thosha, edhe kryeqytet i mrekullive natyrore: ka fusha, kodra e male, ka tre lumenj Drini, Buna e Kiri që i qëndrojnë si brerore. Kështjella me gurë ciklopik e që sundon tërë relievin, që nga bregdeti Adriatik e deri në Alpe, ka në “themel” një legjendë impresionuese të nënës që muroset në mënyrë që të mos shembet kurrë! Mbase këto burime natyrore patën shtuar në rrjedhë të shekujve edhe lakmitë e pushtuesve.

Por ne në këtë shkrim nuk do të merremi me aspektin historik e gjeografik, por dhe të asnjë fushe tjetër gjurmëlënëse; do u paraqesim një dukuri të rrallë, mbase dhe në Ballkan, pasi Shkodra është një qytet që lëviz mbi dy rrota. E kuptueshme tani për lexuesin, një qytet që lëviz mbi biçikletë, edhe falë faktit se ku ai popullohet është i sheshtë, 12 km i gjatë dhe rreth 6 km i gjerë, e kështu mjaft praktik për pedalim, aq sa jo pak kronistë, shkrimtarë e gazetarë e kanë quajtur atë “Qyteti i biçikletave”, një model i transportit ekologjik, sidomos tani kur mbi qytete nuk enden retë që sjellin shi, por retë e smogut që të asfiksojnë.

E ka kaluar shekullin që kur në Shkodër u pa të lëvizte rrugëve të saj, sa me kalldrëm e sa gjithë pluhur, një i huaj me një mjet që s’e kishte parë asnjë vendali i padalë jashtë shtetit. Kalendari fiksonte vitin 1907. Ai qe konsulli i nderit i Suedisë, ndaj edhe kush e dëgjoi, u dynd andej nga rruga kryesore ku ai lëvizte që ta shihte me sy atë mjet që ecte mbi dy rrota pa u tërhequr nga kafshët. Me kaq, kurioziteti u shua, po s’u shua lakmia për ta pasur një mjet të tillë udhëtimi dhe kush qe më i kamur e më i dalë jashtë Shqipërisë, nuk ngurroi të sillte biçikleta të markave të ndryshme, më së shumti italiane. Por në kuadrin historik na duhet të përmendim edhe një foto të dy burrave me biçikleta, të nxjerrë nga fototeka “Marubi” e vitit 1897, me veshje kombëtare shqiptare, por që nuk janë të evidentuar se kush janë për t’i dhënë më vërtetësi kohore asaj. Fillimisht biçikleta në qytetin tonë u quajt “Velisipet”, por edhe dyrrotullake.

Shkodra, ky qytet që besonte në tri fe: myslimane, katolike dhe ortodokse, Shkodra – kjo pioniere e thuajse të gjitha fushave të artit e të kulturës në Shqipëri, pati edhe anën tjetër të medaljes: gruaja qe e mënjanuar nga jeta e shoqërisë, fanatizmi bënte punën e tij, ndaj dhe një ditë, si pas një kushtrimi, qytetarët u dyndën sërish nga rruga kryesore ku po kalonte… një grua mbi biçikletë. Dhe ajo nuk qe shqiptare, por një grua e konsullatës austriake. Edhe pse biçikleta nuk kishte fituar “qytetarinë” e plotë, ajo po kuptohej sikur ishte krijuar enkas për këtë qytet, aq sa policia vendore që në vitin 1915 u pajis e nisi të pedalojë me biçikleta. Me shtimin e numrit të biçikletave, një grup qytetarësh shkodranë vendosën të krijojnë sportin e çiklizmit që në vitin 1920. Rrethi i parë çiklistik, që është edhe i treti në Europë për nga vjetërsia, pas Francës e Italisë, është organizuar pikërisht në qytetin tim. Ndaj dhe në vazhdimësi Shkodra ia ka dhënë tonin këtij sporti, aq sa jo vetëm të rriturit, por nuk ka fëmijë që të mos dijë të ngasë biçikletën. Duke pasur parasysh se deri në dekadat e para të shekullit XX shtëpitë shkodrane ishin një dhe dykatëshe e rrallë trekatëshe, se shumica prej tyre kishin oborre e haure, mundësia e mbajtjes dhe e lënies së biçikletave ishte e jashtëzakonshme. Ato erdhën nga viti në vit duke u shtuar, por si gjithnjë, deri në çlirimin e Shqipërisë nga nazifashistët më 29 nëntor 1944, biçikleta qe privilegj i burrave e djemve. U arrit deri atje sa të kishte dhe një “konkurrencë” se kush të kishte biçikletën më të bukur.

Zhvillimi i Shkodrës, krijimi i një zone industriale jashtë vijës së verdhë të qytetit, e bëri biçikletën një mjet pune të domosdoshëm, jo vetëm për burrat, por edhe për vajzat e për gratë, aq sa, në aneksin e stadiumit të qytetit e në fusha të periferisë shihje vazhdimisht me dhjetëra femra duke mësuar pedalimin në biçikletë.
Qe një kohë kur qarkullimi nga shtëpia në qendrën e punës nuk përballohej dot nga 2-3 autobusë urbanë, kur askush, veç pushtetarëve të lartë vendorë e qendrorë, nuk kishte mundësi të udhëtonin me vetura, biçikleta qe zgjidhja e vetme, edhe pse kërkesat në rritje nuk plotësoheshin dot nga importimi i tyre (fillimisht nga vendet e Lindjes e më pas nga Kina). Me biçikleta dilnin në punë mjekët e mësuesit, mjeshtrit e çirakët, inxhinierët e artistët, nëpunësit e ushtarakët, etj.

Nga fundi i viteve ’50 të shekullit të kaluar, kur Shkodra kishte kund rreth 60 000 banorë, ka të dhëna të plota se në qytet numëroheshin mbi 10 000 biçikleta. Ishte koha kur edhe biçikletat regjistroheshin dhe çdo qytetar, ndaj një pagese simbolike merrte një llamarinë me fushë të bardhë sa një celular mesatar ku kishte të stampuar numrin, që ishte i detyruar ta vendoste nën shalën e biçikletës. Pat njerëz të fiksuar pas numrave, aq sa në Shkodër dihej se violinisti Kolë Vjerdha kishte gjithnjë numrin 1, se Nazmi Mandia e Kel Temali qenë ndër të parët që pedalonin mbi biçikleta, se ai që e mbante “Bianchi-n” e tij edhe pse e përdorte prej disa vitesh si të kishte dalë atë ditë nga fabrika, se Faik Quku, instrumentist i njohur i ahengut shkodran, se Fadil Kruja e Ragip Curri qenë ndër të parët që futën në Shkodër biçikletën dyshe, se Mark Mirashi, sapo mori diplomën si kirurg bleu një “Mifa” e me të doli në pension, etj. Shkodra kishte më shumë se çdo qytet tjetër shqiptar reparte e dyqane të riparimit të biçikletave, pasi nevoja për to, edhe në kushtet kur jo të gjitha rrugët qenë të asfaltuara, qe e madhe. Janë të njohur në Shkodër mjeshtrit biçiklistë, si Qazim Damnori, vëllezërit Kallugjeri, Sadetin Ulqinaku, Enver Kosova e shumë të tjerë.

Një dekadë më pas, ndërmarrja e re e punimeve artistike, me afro 3 000 punëtore, kishte në sheshin para zyrave e reparteve çdo ditë mbi 1 000 biçikleta, ku vajzat e gratë shkodrane shkonin e dilnin nga puna.
Pas përmbysjes së sistemit të kaluar, në vitin 1991 e deri më sot nuk mund të themi se është e njëjta statistikë, edhe pse qyteti për nga ana demografike ka shënuar rritje të ndjeshme. Kjo për arsye se zona industriale që numëronte dhjetëra mijëra punëtorë u asfiksua dhe shumë ndërmarrje u mbyllën. E nëse deri dje qyteti ecte plotësisht mbi dy rrota, sot ai ndoshta në të njëjtat raporte ecën mbi katër rrota, mbi makina të markave të ndryshme, aq sa sidomos në rrugët kryesore veç në mesnatë mund të gjesh vend për parkim. Por gjithsesi, Shkodrës askush nga qytetet shqiptare nuk ka mundur t’ia heqë nga koka kurorën e kampiones së biçikletave. Sërish me mijëra të tilla qarkullojnë arterieve të tij. Autori i këtij shkrimi, aq i dashuruar pas zhvillimit e së resë, nuk ka bërë “kompromis” e as ka provuar të marrë patentën e makinës, pasi siç them sot me humor, “nuk kam ndërmend ta ndërroj “Benz”-in tim, që është një biçikletë e markës gjermane, as me “Benz”-in e vitit 2013!”. Të impresionon fakti që Jozef Zualleart, një njohës nga më të azhurnuarit e pedalimit me biçikleta në Europë, në një studim të vitit 2011 e dallon Shkodrën si qytet rekord në Shqipëri, madje në Europën Juglindore dhe atë Qendrore, me një përqindjeje të lartë pedalimi prej 29%. Ajo renditet mes qyteteve europiane të njohura për kulturën e lartë pedaluese, të tilla si: Bolzano, Ferrara, Fraiburg, qytetet e Vendeve të Ulëta dhe Vendeve Skandinave. Krijimi në Shkodër i një organizate jofitimprurëse, e quajtur ‘GO2’ [shko me 2 këmbë dhe mbi 2 rrota] me fokus lëvizjen urbane të qëndrueshme, ndër të parat në llojin e vet në Shqipëri dhe mbështetja që ajo ka gjetur nga pushtetarët vendorë e banorët, flasin se pedalimi me biçikleta do të fitojë terren e do të vijë duke e pasuruar përvojën e saj të hershme me elementë bashkëkohorë. Lëvizja e Shkodrës mbi dy rrota ka inspiruar edhe poetin Mehmet Gucia, lëvruesi i parë dhe më i suksesshmi i hajkut japonez në këtë qytet. Ai ka në dorëshkrim një vëllim me 100 hajke, kushtuar biçikletës në Shkodër. E për të shuar kureshtjen e lexuesve të këtij shkrimi, po sjellim dy hajke, njëra prej të cilave i kushtohet poetit më modern të shekullit të kaluar, Migjeni, i cili sa qe mësues në Vrakë, rrugën nga Shkodra në këtë fshat e kthim disa kilometra e bënte përditë me biçikletë: Përballë murlanit/Nuk ndalet biçikleta./Është Migjeni dhe: Shoh nga Rozafa/ Udhën nga valon Buna: Lumë biçikletash! Sot përditë e më shumë pranë institucioneve e ndërmarrjeve, ndanë pazareve, stadiumeve e fushave të sportit sheh jo me dhjetëra, por edhe me qindra biçikleta të parkuara; në ditët pa shi, me biçikleta, plot familje apo grupe shoqërore bëjnë ekskursione deri në Shirokë e Zues e tek Ura e Mesit, disa kilometra larg qendrës së qytetit. Dashuria për pedalimin mbi biçikletë u rrënjoset fëmijëve që të vegjël, aq sa kush është familjar, para biçikletës do të ketë edhe një kosh ku vë fëmijët e moshës 2-5 vjeç dhe me të shëtit rrugë më rrugë.

Sot në Shkodër ka disa markete ku shiten biçikleta të tipeve të ndryshme, por edhe pjesë këmbimi për to, ka një lëvizje sociale për të shtuar numrin e përdoruesve të biçikletave, aq sa u arrit deri atje sa të tërhiqej vëmendja e opinionit e në prefekturën e Shkodrës të organizohej simpoziumi i parë ndërkombëtar mbi lëvizjen e qëndrueshme, më tetor 2012. Por kjo lëvizje merr përmasë e kuptim të ri, kur që nga kryetari i bashkisë e deri tek presidenti i një firme, që nga deputeti e drejtori i gjimnazit, që nga nëpunësi e ushtaraku të shkojnë në zyrë me biçikletë, jo sa për të dalë në një foto. Pse jo, në një shesh kryesor, biçikletës t’i ngremë një monument, pasi ajo ka qenë bashkudhëtare e jetës që prej një shekulli e këndej e të mos mjaftohemi me vendosjen e një skeleti të saj në një rrethrrotullim të qytetit.

SKENDER TEMALI
Shkrimtar, Shkodër
FOTO Marubi, 1897 Shkodër
(e.m/GazetaShqiptare/BalkanWeb 12 Qershor 2013)