Je miku im

JE MIKU IM

Bozho trashëgoi një kafe të vjetër në hyrje të Titogradit, pronë e familjes së tij. Qe me tri këmbë shkallë, me një fasadë të xhamtë ku shihej rruga si në pëllëmbë të dorës, nën një rrap të qëmotshëm që edhe verën e bënte pranverë me hijen e tij, me degë të gjëra si çdo rrap, aq sa të ngjante se e mbante të strukur kafenenë dhe e bënte të veçantë nga gjithë simotrat e saj në atë trevë. Ndaj dhe preferohej jo aq nga të rinjtë, se sa nga të moshuarit.
Tetë tavolinat brënda kafesë qenë pranë njëra-tjetrës, ndërsa jashtë saj Bozhoja pat vendosur dy ndejse kashte, ku më shumë klientët shijonin freskun se sa kafenë e ajkën e saj. Pra, si brënda dhe jashtë, s’mund të bëje asnjë bisedë intime, se fragmente të tyre ishte e pamundur të mos dëgjohej nga klientët në shpinë. Shumica e njihnin njëri-tjetrin me kuç e me maç, qenë gati të një prerjeje. Shkurt klientë të përditshëm. Si Bozho, edhe ata kishin një lidhje të kahershme, të baballarëve e gjyshërve të tyre. Banonin të gjithë në një lagje. Jo pak prej burrave të familjeve të tyre, në mos edhe disa prej tyre, kishin marrë pjesë në luftrat ku ishte përfshirë Mali i Zi. Gjyshi i Bozhos qe vrarë në vitin 1913 në Shkodër, në atë luftë, të cilën ai shpesh e përmendte si luftë çlirimtare të Shkodrës nga turqit shekullorë, madje edhe në një foto të madhe me kornizë, nën të kishte shkruar “Dëshmor, 1913”, dhe kishte vendosur një dekoratë nga Krajl Nikolla. Gjyshi kishte qenë një mesoburrë fort i pashëm, me një palë vetulla kalesh, pis të zeza, që i desh i bashkoheshin me mustaqet. Me një shenj plage në ballë, kushedi se në ç’betejë të marrë. Natyrisht që Bozhoja mburrej me të, edhe pse nga natyra qe i përmbajtur, por që nuk arrinte ta fshihte urrejtjen për shkodranët që ia kishin vrarë gjyshin, edhe pse në atë moshë sa mezi e ruante në kujtesë fytyrën e tij. Mni mbante edhe pë r disa shqiptarëve që jetonin bri njëri-tjetrit në një rruginë përballë kafesë së tij; nuk u shërbente, herë me një sebep e herë me një tjetër, jo se ekspresi nuk punon, jo se do të mbyllte lokalin, derisa u muar vesh se atyre as u kishte shërbyer e as do u shërbente sa të ishte gjallë. Madje nisi edhe t’i urrejë, se s’mund t’i dashuronte ata që i kishin vrarë gjyshin e tij. Në të vërtetë jo ata, por mbase njëri nga kushërinjtë e tyre apo bashkëqytetarët në Shkodër e kishin therur si dash në një nga llogoret e një fshati në periferi të Shkodrës me një emër disi të veçantë-Gajtan.
Po jeta, si jeta, ka të papriturat e saj. Ajo që as e kish menduar, ngjau. Para dy ditësh si qe larguar dhe klienti i fundit i trembur nga disa shkreptima e bubullima, pa nga brënda se si njëri nga shkodranët nxitoi të mbrohej nga rrëbeshi i shiut dhe futi kokën në zgafellën e rrapit, se e dinte se ajo kafene nuk do e hapte derën për të, bash në atë kohë kur rrapi tërhoqi një rrufe që këputi një degë, e cila i ra përmbi çatinë e lokalit. Shkodrani sigurisht që kish parë gjithçka, iu gjet, u turr brënda lokalit dhe e pa pronarin nën një tra. Edhe pse ai e mbante vehten, gjëmën nga shtypja e traut s’e sundonte dot. Qe dhimbje burri, një dhimbje që i ngjante një thirrjeje për ndihmë. E pa dhe e njohu mirë shkodranin që hyri me turr në kafene, kur i vuri shpatullat traut pa pyetur se diçka tjetër do të shkëputej nga tavani e ta bënte palmuç. Madje edhe e ndihmoi për të larguar katrahurën.
Nuk e kuptoi pronarin që në vend të shihte për ekspresin e do relike me vlerë, u drejtua nga balli i hyrjes, në dysheme, ngriti që andej një kornizë e një si dekoratë, i puthi dhe pastaj, si i fshiu me përparsen që s’e hiqte për sa kohë qe edhe banakier, edhe kamarier, i vuri mbi banak. Mandej të dy u ulën në karrike që të mbusheshin me frymë, me sytë nga qielli që u tregua aq bujar duke ua kursyer jetën. Për fat ekspresi dhe banaku kishin shpëtuar për mrekulli e megjithëse pluhuri nuk kish sosur mirë, Bozhoja nxitoi të thyente vendimin që sa të ishte gjallë të mos u shërbente shkodranëve dhe shpejt e shpejt i vuri shpë timtarit përpara një kafe. Qe hera e parë që i shërbente një shkodrani. I feksi në kujtesë një thënie e të atit se njeriu i mirë a i keq e ka të shkruar në ballë. Iu duk burrë i mirë. Po qe shkodran, pinjoll i njërit prej atyre që e kish lënë pa gjysh.
Shkodrani e piu kafenë me dy-tre hurtha. Sikur nxitonte të largohej.
-Si quhesh? – e pyeti Bozhoja, pasi qe i bindur se emrin e tij shkodrani e dinte.
-Dasho, Dasho Gajtani, – tha natyrshëm, por sa e shqiptoi mbiemrin, Bozhos i ra tabakaja që mbante në dorë.
-Nuk ndjehesh mirë? – e pyeti shkodrani teksa pa se si u bë trëndafil fytyra e tij.
-Ndjej ende një dhëmbje në brinjë nga trau i rrufesë, – gënjeu, edhe pse gënjeshtra e tradhtonte përmes përskuqjes më të ndezur të fytyrës.

* * *

Atë natë bëri gjumë të trazuar. I fanitej sikur të parët e shkodranit ia kishin vrarë gjyshin e pikërisht atij i pat servirur kafenë me një mirënjohje që s’ia jepte asnjërit prej bashkëkombasve të tij.
“Po ti fle o burrë, – i tha dikur e shoqja në shtrat tek e vërejti se si sillej sa në njërin krah në tjetrin. – Thuaj shyqyr që shpëtove me kokë, pa dëmi fatmirësisht qe burnut në hundë karshi asaj që mund të ngjiste”.
Tri ditë nuk e hapi lokalin. Me dy mjeshtra u muar me riparimin e asaj pjese të çatisë së dëmtuar e të tavanit.
Teksa punonin e pa dhe shkodranin që u përshkua duke hyrë në rruginën që e çonte në shtëpi të tij. Ai as që e kthente kokën nga lokali. Bozhoja seç ndjeu. E kuptoi se ai atë vështrim nga ana e kundërt të lokalit e bënte kastile, që të mos e detyronte t’i përmendte nderen që i bëri pas rënies së rrufesë dhe kjo i zgjoi një ndjesi tjetër të mirë për këtë njeri. “Jo, as ai e as nga familja e fisi i tij s’kishte se si të kishin përgjakur shpatën mbi gjyshin e tij. Qenë të ngulur në atë rruginë qëkur s’mbahej mend. Po ai mbiemë r Gajtani…”
Pas tri ditësh klientët e përhershëm erdhën më heret se zakonisht. E pyetën deri në imtësi. Që t’i kompensonin sadopak dëmin e shkaktuar, secili la një bakshish të majmë. Dikur njëri prej tyre e pyeti: “Sa e pagove atë shkodranin?”.
“Asnjë dinar” – se si u përgjegj. “Ajo që bëri ai për mua nuk paguhej. E qerasa me një kafe”.
Po teksa dha atë përgjigje, sytë i shkuan nga rrugica e shkodranëve. E pa shpëtimtarin si përditë, tek ecte me hap të matur, sërish pa shikuar nga lokali. Një zë i brendshëm i fliste, të mos ishte mosmirënjohës e së paku ta ftonte për një kafe. Kafenenë e ditës së rrufesë nuk e quante. Ajo s’qe ftesë. Qe një kafe rastësie. Doli tek praku dhe e i bëri zë, duke e ftuar që ta shkelte atë prak, tashmë si klient. Shkodrani u ndal, tundi kokën me flokët me perçe si krifë luani dhe bëri çap andej nga e ftoi pronari i kafenesë. Po ndërkohë që i ftuari po hynte, klientët u ngritën pak me rrëmujë e si revoltë edhe dolën një e nga një.
“Të bëra keq, – i tha shkodrani tek hodhi hapin e parë brënda. – Ma pe sherrin trashë, më mirë të mos ulem. Ti e bëre tënden dhe unë kafenë tënde zëre se e piva… ”
Bozhoja mbeti shtang. Nuk priste as braktisjen që i bënë klientët, as thënien e shkodranit.
“Jo, bre, sot je miku im, – se si i shpëtoi dhe nxitoi të shkonte me nxitim tek ekspresi.
Sytë e shkodranit në atë kafene të vogël, si shtëpi kukullash, nuk kishin se si të mos i shkonin nga portreti në ballë të hyrjes. Me siguri që qe ajo korniza e rënë në dysheme në ditën e rrufesë. Portreti ngjasonte si dy pika uji me pronarin e lokalit.
“Babai?! – se si i erdhi të pyeste shkodrani.
“Jo. gjyshi, Dasho – u përgjigj shkurt.
“Dëshmor, 1913”.
Shkodrani nuk e vazhdoi më tej atë që do të thoshte, tek pa se pronari i lokalit u ngrys.
“Më fal, në se të trazova… – vazhdoi si t’i kërkonte ndjesë Dashoja… Edhe unë e kam gjyshin dëshmor… Është vrarë në Tarabosh… Edhe ai në vitin 1913… Po luftë qe e në luftë ose të vrasin, ose vret. Shpëtojnë jetëgjatët”.
Bozhoja seç ndjeu një drithërimë. Pra, mbase, gjyshi i tij kishte vrarë gjyshin e shkodranit në Tarabosh e prej andej të ish sulur me krahëmarrje të Shkodrës nga Gajtani. Dhe atje duhet ta kishte varrin. Emrin e Gajtanit ia kish përmendur i ati, si një amanet që po erdh një ditë e hapeshin kufinjtë, ta kërkonte në këtë fshat e t’ia sillte eshtrat në Mal të Zi.
“Me se mirresh? – se si i erdhi ta pyeste.
“Prodhoj korniza e ballina shtretërish. Me gjithëfarë lloje drurësh. Ballinat edhe me ornamente, me drandofile e zambakë. Kam një punishte të vogël. Po jetoj. Jetoj mirë”.
“Ke njerëz në Shkodër, se e di se në rrugicën përballë vetëm shkodranë ka”.
Shkodrani e shikoi drejt e në sy. Si të shihte sytë e gjyshit në foto.
“Kam. Kushërinj. Fisi Gajtani është degëshumë. Në kohë të mbretit tonë, u shpërngulën në Venecia, disa në Sarajevë e të tjerë në Mal të Zi. Shumica e kanë lënë Gajtanin për një jetë më të mirë. Po s’ia kam arritur asnjëherë të shkoj më as në Shkodër e as në Gajtan. Po tash që atje ndrroi sistemi, kam shpresë të shkoj. S’ka përse ambasada të mos ma japë vizën… I kam plotësuar dokumentat e pres përgjigje me sot e me nesër”.
Sakaq në lokal hynë dy klientë të përditshëm që ktheheshin nga puna, po sa e panë shkodranin tek kuvendte me Bozhon, i kthyen shpinën e dolën duke tundur kokat.
“T’u rritë ndera dhe e nxirrsh për të mira!” e uroi shkodrani teksa u ngrit të dilte, me mëdyshjen nëse do i zgjaste dorën, se edhe Bozhoja do të bënte një veprim të tillë. Po për fat në atë moment ra zilja e telefonit të lokalit, shkodrani e përshëndeti me kokë dhe doli.

* * *

Shkodranin nuk e pa për një farë kohe. Mbase një muaj. Një mendje i thoshte se mund të qe sëmurë, një tjetër se ia kishin dhënë vizën për në Shqipëri. Nga mosardhja e tij, në lokal erdhën klientët e përhershëm. Pra jeta, vazhdonte normalisht. Po këtë normalitet në jetën e Bozhos do ta prishte një zile telefoni. Binte rrallë e për mall.
“Bozho, po të bie telefoni, – iu drejtua njëri nga klientët.
-Alo, po po, Bozhoja të dëgjon…
-Jam shkodrani, shkodrani i kornizave dhe i ballinave të shtretërve… shkodrani i rrufesë…
-Po, po, të kujtoj, se s’kam se si të harroj… Dasho Gajtani…
-Bozho, të flas nga post-telegrafa e Shkodrës… E mora numurin tënd të telefonit nga numeratori telefonik i Podgoricës atë ditë që ti më tregove se gjyshi yt është vrarë në Gajtan… Një plak shekullor i mbetur nga fisi im e kujtonte se në llogore në një prozhme të tyre qe gjetur i vrarë një malazez. Me vetulla të zeza, çull të zeza, me mustaqe të zinj e me një shenj plage në ballë… Taman si fotoja që ti ke në lokal… Ai me dy të tjerë e kish marrë dhe e kish varrosur nën një lis, që të mos harrohej se ku… Kishin vënë edhe një shkëmb, si një shpat mali… Kam shkuar me të dhe e kam parë vendin… Varri ka humbur, është sheshuar grumbulli i dheut, por jo shkëmbi. Unë e kam vizen edhe një muaj… Po arrite të vish, e çvarrosim bashkë… Do jesh miku im dhe i fisit tim…

Shkodër, 2019

NUK FYHEN BESTARËT

1944
Sa pa u errur krejt, ra porta e me batanie në krahë, nxitoi ta hapte.
Ardhësin nuk e njihte. Mendoi fillimisht se mos qe ndonjë hallexhi që kushedi se për ç’nevojë i trokiste.
-Më fal që u trazova, zotni Jonuz, po njihesh bestar. Për këtë trokita në derën tuaj.
Jonuzi mbeti mëdyshë. Në mënyrë të pavullnetshme, të panjohurit ia hapi derën dhe i hodhi një sy rrugës për të parë në kish lëvizje.
-Do hyjmë brenda, o mik, – iu drejtua.
-Është vonë, zotni Jonuz. Kam një dugajë në pazar dhe pa u shpushpurishë, një jetë të tërë kam arritë të mbledh njëmijë napolona ar. Komunistët po bëjnë kontrolle të befasishme nepër shtëpitë e pronarëve të dyqaneve. Kërkojnë napolona e arturina. Thuhet se kanë një pajisje që jep sinjal se ku ka metal. Besoj e kupton se përse trokita në derën tuaj. Ti je mësues e nuk u trazojnë. Kam dy fëmijë në shkollë. Po m’i zbuluan napolonat, i marr në qafë edhe ata.
Mësues Jonuzi heshti.
-As ime shoqe nuk e di se të kam trokitur në derën tënde. Veç i madhi Zot në qiell.
I zoti i shtëpisë pat një stepje. E dinte fort mirë se ligjet e pasluftës ishin më të egjër se ato të luftës. Po sikur ai të qe provokator?
-Më the se as yte shoqe nuk e di se ti po më beson një qese kaq të madhe?
Ardhësi pohoi me kokë.
-Kurse unë do ia tregoj sime shoqeje. E me të këtu, një metër pas portës do ta gropos arin tënd. Ta dish edhe ti. Po a ke emër, zotëri?
-E ke emrin dhe adresën time të shkruar në një kartuç brenda qeses.
Kaq. Gjithçka në besë.
-Po një kafe do hysh ta pish brënda?
– Ti e di se për dhjetë dekika nuk lejohet qarkullimi e patrullat nuk ta zgjasin.
Iku me nxitim. Sikur e ndiqte kush nga pas.
Ndërsa po ia spjegonte së shoqes se ajo qese që mbante në dorë vlente sa tri shtëpi e ndryshe dhe koka e tij në sini, u ndje një tegel automatiku. Po të tillë xixëllonin mbi qiellin e qytetit çdo natë.
Morën një lopatë në haur dhe e groposën floririn. Përsipër dheut e shoqja vendosi saksia lulesh.
1992
Zotni Jonuzi vdiq pa ndrruar sistemi. Pas disa vitesh, kur e shoqja zu shtratin dhe sa qe me mendje të kthjellët, thirri veçmas dy djemtë. U tha se s’mund të shkonte te të shumtët e të mirrte me vehte një amanet. Arriti t’u tregojë ngjarjen. Pas varrimit të nënës, djemtë hapen gropën pranë portës. Qeseja me florinjtë qe e pahapur. Djali i madh ia çeli grykën. Florinjtë llamburitën si diej të vegjël. Mes tyre një kartuç me një emër e një adresë: Telat Kiri, pas hotel “Europës”.
U veshën të dy e shkuan. Arritën të orientoheshin, nga gjurma e hotelit të dikurshëm dhe trokitën në portën e familjes Kiri.
I pritën siç priten të panjohurit, të cilët insistuan të hynin brenda, se nuk ishte muhabet që bëhej te porta. Ndrrimi i sistemit u shoqërua me pasiguri, aq sa qyteti flinte heret dhe s’kish asnjë aktivitet.
-Mos kini frikë, jemi të bijtë e mësues Jonuzit të Tophanës, prej tij e prej nesh veç e mira u vjen.
Pat një ngërç në komunikim derisa u ulën mbi minder. S’dinin se si t’ia nisnin. Përballë tyre të zotët e shtëpisë, thuajse vërsnikë. Po të lodhur.
-Babai juaj, – zu bisedën më i madhi i zotni Jonuzit, – pas çlirimit nga gjermanët…
-E dijmë këtë histori, zotërinj, – e ndërpreu njëri nga djemtë e Telatit. – E vranë patrullat partizane dhe pas vrasjes së tij, nëna e kuptoi se ata i kishin grabitur floririn. Se pas varrosjes, ajo kontrolloi një arkë ku babai mbante floririn dhe nuk gjeti veç tre gjela nga grumbulli që kishte parë ditë më parë…
Dy djemtë e mësues Jonuzit shikuan njëri-tjetrin.
-Tani e kemi të qartë se përse babai juaj nuk trokiti për kaq vite të mirrte gjënë e tij, se qe i vrarë. Po as prindërit tonë nuk u ndjenë sa qenë komunistët në pushtet, se njësoj ato napolona nuk do të shkonin kurrë tek i zoti.
Një zonjë u vuri mbi tavolinë dy filxhanë kafeje dhe doli nga dhoma.
Djali i madh i mësues Jonuzit qesen që mbante në dorë e vuri pranë tyre, ia hapi grykën dhe shkëlqimi i napolonave e mbushi dhomën me dritë.
-Babai juaj ia ka lënë në besë babait tonë para se ta vriste patrulla partizane.
Të zotët e shtëpisë u ngurosën, shikuan nga njëri-tjetri, u pa një tundje e lehtë koke si miratim dhe ai që duhej të ishte më i madhi, pyeti:
-Ju jeni trashigimtarët e mësues Jonuzit?
-Po, ne jemi.
Mori nga qeseja dy napolona.
-I keni hallall, – tha, – pini një kafe prej nesh.
Djemtë e mësues Jonuzit heshtën. Duke u ngritur për t’u larguar, foli më i madhi:
-Ne kafenë tuaj e pimë! Paskam thinja më shumë se ju e po ua them dy fjalë: “Jo dy, as dyqind e as qeseja plot nuk ka çmimin e besës. Mos i fyeni bestarët! U ardhshim për të mira edhe me duart bosh”.
Nga dritarja e dhomës hyri një rreze dielli.
Nuk u pa më shkëlqimi i florinjve. Dolën në heshtje.
Mbi tavolinë mbetën dy napolonat dhe në filxhana llumi i kafeve.

GURI I BARDHË

Avokat Gjergjin ai e njohu rreth një sofre në shtëpinë e mikut të tij në qytet. I pëlqeu si njeri. Jo se e krahasoi me kreshnikët e maleve, sa për respektin që i dha, se ku ai e ku avokati! Madje aq sa edhe e ftoi në shtëpinë e tij në malësi, kur t’ia donte e bardha zemër.
Po ja që avokati, pas nja dy muajve, me do burra të tjerë që nga veshja nuk dukeshin as shkodranë, ia behu një pasdreke vonë në fshatin e tij. E njohu nga larg po nuk iu fur. Një kufitar i tij me troje e prozhme, Adem Kacagjeli, i pari që sillte në fshat të rejat nga qyteti, tek e pa Mark Shpatin ashtu të përhumbur, i tregoi se ata burra qenë të huaj dhe do të vendosnin kufirin me malazeztë.
Atëhere Markut i erdh në kujtesë biseda që pat bërë avokati rreth sofrës, ku tregoi se çfarë kish vendosur Konferenca e Ambasadorëve më 1913 dhe dyshimet se Europa do i hynte në hak shqiptarëve, si gjithnjë.
Grupi i burrave ku bënte pjesë edhe avokati shiheshin se diçka po diskutonin. Mandej u panë gjashtë burra që s’qenë as nga veshja malësorë. Me hunj e qysqia në duar ata lëvizën nga vendi një shkëmb disa kuintalësh dhe një tjetër me një kovë e furçë, e zbardhi atë me gëlqere.
Mark Shpati u drodh. A kishte se si ai shkëmb të shënonte kufirin, pra përtej tij të ishin trojet e tokat e malazezve? Po si do të komunikonte me motrën e nipat e martuar sa një e hedhur peshe përtej, si do t’ia bënin vadës së ujit të kroit, livadheve, pyjeve, miqve të malësive të tjera, që të gjithë shqiptarë? Mos edhe ata që nga ai çast nuk do të quheshin më shqiptarë, po malazezë?
Dikush nga përtej e thirri në emër. A mos i bënë veshët?
“O Mark Shpati, bre! Zahmet të vish pak se po të thrret një zotni Shkodre”.
Ia mori mendja se kush e nxitoi. U përshëndet nga afër me avokatin e me një të tundur koke me të huajt që i qëndruan larg e ftohtë.
-Ty mirë se të ka pru Zoti, avokat! Nata po afron e me ra teposhtë asht koxha rrugë, besa dhe jo pa rreziqe. Po s’ka pse të nguteni. Bukë e krypë e zemër me këta burra sonte je miku im. Dy oda me dysheme e tavan drrase i kam. Një lahutë sa me përcjellë një këngë.
Avokati diçka bisedoi me burrat e huaj dhe ata, njëri pas tjetrit i dhanë dorën Markut në shenjë miratimi të propozimit dhe morën nga shtëpia e tij.
-Fotografitë e shenjat në hartë i bë jmë edhe nesë r në më ngjes… – i tha avokati një rit prej tyre.
Avokati ndjeu Markun të urdhëronte dike të bënte kurban dashin e tufës e mos të vononin t’ua shtronin se miqtë qenë të lodhur nga rruga e gjatë.
Të huajt mbetën shtang nga ç’iu servir në sofër, pëlqyen rakinë e fortë e këngën me lahutë që mori i zoti i shtëpisë.
Ndërsa ata në fillim qenë disi të tërhequr, më pas nisën të ngrenin gotat me fund. I vetmi që nuk e mori zjarmi i rakisë qe avokati. Seç e kishte një trazim që nuk e fshihte dot e që donte t’i thoshte diçka Markut, po dyshonte se njëri nga ata të komisionit dinte shqip dhe e mbante të fshehur, ndaj s’u ngut. I bëri një shenj. Qe një kod përmes të cilit i transmetoi atë që Marku po bluante në mendje prej orësh.
Dikur u shtruan për të fjetur. Të huajt në një dhomë e avokati me Markun në tjetrën.
“A e merr vesh se çfarë po ndodh, o Mark?”
‘Besa fort mirë, o avokat, se Europa na ndau fshatin tonë përgjysmë për së gjalli”.
“Atëhere Mark asht radha jote. Ban diçka sa pa zbardhë drita, se nesër ata do ta fotografojnë shkëmbin e bardhë e do e hedhin në hartë e ashtu ka me mbetë përjetë.”
Pa zhurmë Marku mori nga hauri një levë. Po a mund ta luante vendit gjithë atë shkëmb i vetëm? Qe vërtetë kreshnik në shtat, po gjithë ai shkëmb?!
E dinte se do të humbte kohë. E kujt t’i bëzante në mesnatë? Murat Osos. Iu afrua te gardhi dhe pa e thirrur dy herë, u pa një pishë në krye të shkallëve. Murati e njohu nga zëri Markun. U afrua turravrap te trina.
“E di fort mirë se çka po na gjen. I ndigjova ata katundarët që lëvizën shkëmbin. I kishin sjellë nga fusha. Edhe i paguan”.
“A ke levë?”.
“Kam zemër e besë. Edhe levë. Edhe kovë, gëlqere e brushë me e lye po u baltos kur ta lë vizim.”
Të dy bashkë iu afruan shkëmbit. Të qëndronte shkëmbi aty, qe gur varri i katundit të tyne. Po sa ia futën nga poshtë levat, u ndjenë hapa.
“Mos u tremni burra. Tuej shkue e tuej ardhë në Shkodër kam marrë vesh se ky komision ka da edhe krahina e fshatra të tjerë. Qe Adem Kacagjeli.
Pa zhurmë, të mbytur nga djersa, e çuan shkëmbin përtej fshatit, e lyen sërish me gëlqere dhe morën rrugën nga shtëpitë e tyre.
Mëngjesi qe i dritshëm. Teksa dy të huajt qenë zgjuar, po kthenin putirat e rakisë e gjerbnin kafetë që u vunë përpara, avokati shoqëroi të huajin e tretë me një aparat fotografik e një çantë me harta e dokumenta të tjerë drejt shkëmbit të bardhë.
FURRA E LIRISË

Zenelit, furrtarit të mehallës, një nxënës gjimnazi, komshi, ia kish shkruar në një fletë fletoreje datën 29 Nëntor 1944, që i binte të ishte Dita e Bajramit për myslimanët. Vepronte kështu sa herë afroheshin festa fetare e kombëtare, që për vitet mbi supe që kishte furrtari të mos harronte të mirrte më heret masat që duheshin: të shtonte sergjiat për tavat e tepsiat që piqte e stivën e druve, të mirrte edhe një kandil më tepër se centrali elektrik sidomos në mesnatë i fikte dritat e mos të koritej para mehallës e ta linte pa ëmbëlsira.
Në të errur të 28-tës, tavat e tepsiat me ëmbëlsira zu t’i vërë edhe përmbi njëra-tjetrës, se banaku e sergjiat nuk zinin më.
Qe plakë Zeneli me zanatin e furrtarit po kurrë s’i kish bërë vakí që në netët e Bajramit të kish një bum të tillë. Turra e druve zbriti sa furrtari pat droje se s’mund ta mbante furrën të ndezur e t’i çonte haber Zefit për ndonjë karrocë me dru. Por jo, jo. Do të bënte si të bënte se të qarkulloje me çdo mjet në errësirë qe punë me zarar e gjermanët dihej, nuk ta zgjasnin e të sharronin me automatikët e tyre.
Edhe pse tavat e tepsiat e pjekura andej nga mesnata qenë bërë kapicë, njerëzit kishin frikë të vinin e t’i mirrnin se gjëmët e luftës po afroheshin sa tundej dhe toka. Mbase do vinin e t’i merrnin sa të shuhej ajo gjëma e tmerrshme e t’i kishin në shtëpi për të nesërmen e Ditës së Bajramit. Do piqte edhe të fundit tava e tepsia e do të priste. Në daç të vinte e në daç të mos vinte kush. Zenel furrtari qe i vendosur të mos ta mbyllte derën e furrës qoftë edhe deri në mëngjes. Një mendje i thoshte që kësaj here të mos mirrte asnjë lek. S’do të bëhej as zengjin e as fukara. Po, po, s’do t’i mirrte kryq leku as më të pasurit të lagjes. Do ta bënte për Shqypninë, siç dhe e shqiptonte ai, për lirinë që thuhej se me sot e me nesër do ia mbrrinte në çdo prak, por dhe për shpirtin e nipit të rënë në bjeshkët e Tropojës kundër nazistëve gjermanë.
Dhe ashtu vendosi.
Ndjeu hapa. Qe Deda, djali i madh i Zefit që ia binte drutë e furrës nga malësia.
-M’çoj baba me të sjellë një barrë me dru e me ta dhanë një dorë, zotni Zenel.
-Pastë faqen e bardhë o Dedë, po paske vue kokën në rrezik me ardhë që prej lagjes tande me këtë peshë mbi shpinë. Prej tri orësh po vlojnë gjermanët. Ka gjasa se sonte e thyejnë qafen! Kështu thanë të gjithë që sollën tava.
-Ashtu duket!- u përgjegj Deda. – Kah lagja jonë ia mbrritën edhe partizanët.
-E po atëhere, me gjasë o lum Deda, nesër kemi për me pasë dy festa: edhe atë të Bajramit, edhe atë të Çlirimit.
Furrtari, si i hodhi një sy zjarrit në furrë e përpushi do krande me lopatën e drunjtë, u ul në stol dhe nisi të dredhë një cigare. Deda, që s’vinte për herë të parë, iu afrua grykës së furrës, mori lopatën e furrtarit dhe lëvizi disa tava e tepsia që të mos u përzhitej korja.
Dikur erdhën tre veta, një djalë e dy burra që të mirrnin tavat e pjekura të tyre. Zeneli u ngrit dhe ua dha, ndërsa ardhësit po prisnin t’i paguanin hakun.
-Sonte as mos fusni dorën në xhep për me pague.
-Si kështu? – pyeti më i moshuari mes tyre.
-Për Bajram e për Liri nuk ka pagesë. Iu bëftë mirë e paçi gëzime në shtëpitë tueja. Ma gëzofshi Lirinë e Bajramin!
Gati krejt afër ia dha një tegel automatiku dhe tre mehallelinjtë nxituan të largoheshin, duke e falnderuar e uruar edhe ata furrtarin. Sakaq Deda nxorri disa tava e tepsia nga gryka e furrës.
Ia behën dy të rinj. Që të dy me lekë në duar, padyshim që ua kishin dhënë prindërit për të paguar tavapjekësin.
-Lekët sonte i keni dhuratë prej meje, – tha furrtari dhe i përcolli djemtë nën krismat e pushkëve që dukej se shkrepeshin në krye të rrugicës.
-Edhe ti Dedë ban mirë me çalltisë nga shtëpia jote. I ban të fala babës Zef që nesër familjarisht jeni për drekë tek unë.
-Po shkoj pak më vonë, ke plot punë, zotni Zenel, babai për këtë më ka nisë me ta dhanë një dorë.
-Ç’se erdhe ma the, po ti nisu se s’të ka të tepërt yt atë. Unë e kam nda mendjen, edhe të përmbyset, furrën nuk e shuaj pa pjekë edhe tavën e fundit. Do ta ngrys këtu gjithë natën.
E përcolli djalin duke i rrahur shpatullat.
Në qiell xixillonin shkrepjet e pushkëve e gjarpërimet e automatikëve. Doli tek dera e furrës. S’shihej qoftë edhe një dritë kandili e jo më drite elektrike, s’ndjehej më këmbë njeriu në rrugicë, edhe pse ajo lidhej me rrugën kryesore të qytetit.
Qe mbështetë në lopatën e furrës dhe mendonte se si do të ishte e nesërmja. E në atë vegim se si vinte e i shfaqej fytyra e nipit dëshmor.
Nga rruga kryesore vinte uturima e autokolonës gjermane që me siguri po drejtohej nga Jugosllavia, se s’kishte ku të shkonte tjetër. E teksa qe zhytur në mendime, në krye të rrugicës u pa prozhektori i një triçikli. Furrtari plak as luajti vendit e as bëri ndonjë veprim sa për të zgjuar dyshimin e gjermanëve, se edhe të donte s’kishte se si të maskonte grykën e furrës si gojë të flaktë e dritën e kandilit të varur tek dera.
E thithi me qetësi edhe një herë cigaren dhe iu drejtua grykës së furrës. Po ndërkohë triçiklit qe afruar dhe e bëri natën ditë. Ndjeu ca fjalë gjermanisht, më shumë në formë urdhëri, la lopatën e doli tek dera, që të tregonte se ishte i pa armatosur.
Njëri nga gjermanët, me një pallaskë në gjoks e për të cilët furrtari pat dëgjuar se ishin ndër më të pashpirtët, hyri brënda në furrë me turr e pas tij një civil, i cili me siguri qe përkthyesi. Hodhi një sy të shpejtë. Ç’i shihte syri nepër sergjia e mbi banak s’kish nevojë për kallauz. Tava e tepsia të tilla flisnin për një festë. Damari mbi ballë i rrahu fort.
-Po festojnë çlirimin?! – pyeti më shumë vehten se sa përkthyesin gjermani dhe pa pritur fare as përgjigjen e tij e as seç farë tha rryeshëm furrtari, “mysliman, mysliman” në kuptimin e një feste fetare, i dha një të shtyrë atij pa pyetur fare për flokët e bardhë, e përplasi në kalldrëmin para furrës, ndërkohë që i bëri me shenjë dhe i dha urdhër një ushtari me një bombul në shpinë që të afrohej. Ushtari, që më vonë furrtari do ta mësonte se qe një flakëhedhës, nga dera bëri që sa çel e mbyll sytë çdo gjë në furrë të mirrte flakë, të zharitej e shkrumbohej.
Furrtari ashtu i shtrirë e i përgjakur priste që edhe atë mund ta përcëllonin, po gjermanët mbase e menduan se e kryen detyrën e tyre. E si triçikli po merrte kryet e rrugicës, furrtari pat kohë të mendonte se më mirë t’ia vinin flakën edhe atij. Si do i dilte përpara mehallës? Ndjeu disa shpërthime, krisma, zhurma… Mandej u përhumb e ra pa ndjenja… Sa qëndroi ashtu i përgjakur mbi kalldrëm? Nuk e dinte, vetëm kur uturima e autokolonës gjermane nuk u ndje më, disa zëra të komshinjve e sollën në vehte furrtarin. S’donte t’u besonte as syve: gjithçka e bërë zhari, trarë që nxirrnin ende tym e grumbuj gacash. Në banak tavat e tepsiat bosh, si shpirtëra të nxirë. Dikush i dha një dorë të ngrihej e t’i fshinte gjakun. Një burrë, ndër më me peshë në lagje, Hamza begu, i vuri dorë në sup.
-Zenel, ti je hero!
Furrtari e pa drejt e në sy. A ishte momenti për t’u tallur me të? Po a do ta bënte Hamza begu një gjest të tillë?
-Je hero se nuk e tradhtove lagjen e të na leje pa ambëlsina. Kur ne shuem edhe kandilët e bishtukët, ti e mbajte të ndezun furrën. Po mos ke dert. Do ta ngrejmë të re, nga themelet. Furrën tande e Shqipninë.
Qyteti po zgjohej. Burrat e djemtë e familjeve myslimane po shkonin të falnin Bajramin. Rrugët i mbushën urimet: “Për shumë mot Bajramin, për jetë Lirinë!”. Dikur u dëgjua dhe zëri i muezinit e sipas traditës, pas këtij rituali, tek porta e xhamisë shtrohej një sixhade e vogël, ku besimtarët, sipas takatit, hidhnin të holla. Ai s’kishte se si ta dinte se Hamza begu atë sixhade do ta mirrte nën sqetull e do u printe gjithë besimtarëve drejt furrës. Para derës së furrës e shtroi mbi kalldrem. Lekët që dhuronin mehallelinjtë u bënë turrë.
-Gurët e gëlqeren i ke prej meje, – tha pa fe mburrjeje njëri nga komshinjtë që mirrej me ndërtime.
-Trarët e gërshanëzat për çatinë prej meje, – tha një tjetër.
-Lopatën e sergjijat prej meje, – vijoi marangozi i lagjes.
-Me ç’u mblodh mund të blesh tjegullat e tullat për furrën.
Nga rruga kryesore po vinin edhe të tjerë qytetarë të mehallës fqinje. Qe hapë fjala si rrufeja se furra e Zenelit me tavat e tepsijat e Bajramit qe bërë zhari. Disa prej tyre edhe me tavat e ëmbëlsirave të familjeve të tyre të pjekura në furra të tjera të qytetit. E mes qytetarëve nxitonte edhe Zefi me të birin, Dedën. Deda kish hedhur në qafë një dash.
-Kurban bajramin ta solla unë, Zenel vëllai. Katolikë e myslimanë asgja s’na ndanë!
Zeneli nuk arriti ta përballojë dot gjithçka ndodhi atë mëngjes fundnëntori. I rrodhi një pikë loti në faqet e nxira nga bloza.
Qe faqebardhë.
Pas një muaji, mehalla ia ngriti furrën. Furrtari e ndjeu vehten djalë të ri e vetëm flokët e bardhë ia tregonin moshën. E në këtë mal gëzimi, ai pat hë për hë dhe një “trishtim” të lehtë, që erdh e iu shkri si vesa në mëngjes: mehallelinjtë nuk thonin më po e çoj këtë tavë te furra e Zenelit, po tek Furra e Lirisë.

BURRNESHA

Gëzimet e jetës i qenë shterrë qëkur humbi të birin, 17 vjeç. Ngaqë çalonte, edhe fati i pat dalë vonë dhe mori një burrë të shtyrë në moshë. Komshinjtë s’e thërrisnin dot nuse, se as nusëroi kur u martua, po e thërrisnin hallë. Po ja që pas një viti halla bëri kokrrën e djalit. Nuk gëzoi vetëm fisi, por edhe lagja. Ngaqë i shoqi qe fetar i thekur, tha se ai djalë qe dhuratë e hazreti Muhametit dhe emrin ia vuri Muhamet. Djali u rrit i mbarë, i shëndetshëm, nga i ati mësoi se jeta zbukurohej përmes punës e bashkë me të punon që në të zbardhur e deri në të ngrysur në pemishten e tyre në mes të Shkodrës, bubrronin sa nga njëra pemë të tjetra, por edhe në tokën ku s’kish hije, me të gjitha llojet e të mbjellave. Frutet e zarzavatet ua çonte nëpër dugajë shitësve që pa zbardhë, se qytetarët i kërkonin të freskëta. Halla i gëzohej jetës, por edhe respektit të lagjes e më përtej, falë një trashigimie nga i ati si xherah e përgatitës i mjaft melhemeve popullore për të mbyllur plagët. Ngaqë edhe gjendjen ekonomike e pat të mirë, askujt kurrë s’i mori diçka për shërbimet që u bënte e mbi të gjitha se kish zemrën e shpirtin për t’iu gjetur njerëzve në nevojë.
Por një ditë… Qielli erdh e u nxi, nisën shkreptima e bubullima dhe djali doli të mirrte e fuste në jerevi lopën. Po një rrufe i ra lisit të jetës së tij dhe… halla erdh e u bë edhe më e vogël se ç’ishte në shtat, shkonte që pa zbardhë dita te varri i tij në varrezat e xhamisë së lagjes, e njomte me lotë çdo cep të tij dhe kthehej në shtëpi me bindjen se hazreti Muhameti ia dha e ai ia mori në prehërin e tij. Ngaqë i shoqi qe mollá, që gjithë bota e tij qe shtëpi, xhami e Krajë nga pat zbritur në Shkodër, edhe ajo u lidh fort me besimin e vetëm tek ai gjente mbështetje e balsam.
Një mëngjes… si zakonisht pa zbardhë, u nis për tek varrezat. S’i kish as njëqind metra larg shtëpisë. Dikush i briti pas një kthese dhe u ndal. Nën dritën e një feneri të rrugës pa tre ushtarë italianë dhe një mehalleli. Ai e njohu.
-Hallë, duhet të kthehesh në shtëpi! S’lejohet qarkullimi pa zbardhë drita, ndryshe italianët…
-S’kam punë me kënd në këtë botë, veç tim biri që më pret në varreza.
Ai diçka komunikoi me ushtarët, po ata nuk hapën rrugë dhe halla u kthye për në shtëpi me një pezm në zemër.
Edhe pse e padalun në sheher, kish dëgjuar për pushtimin e Italisë, një djalë të ri, kushëri të largët, e kishin vrarë tek shpërndante trakte dhe ashtu, me mundim, mbështetur mbi bastun, e mbuluar si të gjitha gratë myslimane, shkoi ta ngushëllonte nënën e djalit. Aty dëgjoi edhe histori vrasjesh të tjera që pushtuesit nuk ia kishin kursye askujt që ngrinte kokën.
Për t’u kthyer në shtëpi, njëri nga burrat e fisit pajtoi një pajton dhe e shoqëroi deri tek shtëpia, pasi rrugët po vlonin nga njerëzit. Diku dëgjoi të përmendej fjala demonstratë, por kushëririn nuk e pyeti se ç’kuptim kishte ajo fjalë e padëgjuar prej saj.
Kur u kthye, gruaja e komshiut me të cilën jepte e mirrte, se në të njëjtin pus kishin të dyja familjet, i tha se i shoqi kishte lënë fjalë se po nisej për në Krajë e për çdo nevojë të mos kursehej në ditët që do mungonte.
Mezi e shtyri ditën. Hyri e doli në kopësht disa herë, i ndrroi vendin e kullosës lopës, u hodhi pak misër pulave dhe kontrolloi se mos zahiretë e mbetura nga dimri rezistonin deri në prodhimin e ri. Dhoma e zahireve qe një haur që i shoqi e pat sovatuar e shtruar me dërrasa, me disa sergjia e një mindër për tu ulur e shoqja, e cila ndejen në këmbë e kish të vështirë.
Edhe pse dimri numuronte ditët e fundit, ngrica thuajse qe e pranishme çdo ditë te rrasa e pusit dhe te lugu i teshave.
Teksa sillej në oborr dëgjoi ca krisma pushkësh, se nga vinte një jehonë. “Hajr qoftë!” tha me vehte dhe se si i erdhën parasysh italianët e mehallelija që i shoqëronte.
Mezi e shtyri ditën. Pas faljes së akshamit e darkës, u ul në një karrike pranë dritares dhe nën dritën e fenerit të rrugës shihte se kush kalonte. Po si për çudi sonte si çmos kurrë. Kalimtarë me kokrra. Dikur treshja e italianëve, pas tyre një treshe tjetër, pa shoqërues shqiptarë.
Tha disa lutje me vedi. Sa herë që i shoqi shkonte në Krajë për të parë pronat e tij, mërzitej sa s’ka, edhe pse i premtonte se s’do vonohej, dy-tri ditë.
Dikur ra në shtroje. Po s’kaloi shumë dhe ndjeu një zë që vinte nga gardhi i kopështit. “Hajr, tha me vehte, kush ia ka nevojën sonte tim shoqi?”.
Hodhi një rrobdeshambër përsipër dhe mengadalë iu afrua dritares që binte nga kopështi.
-E çka asht zani?
-Hallë, bani za molla Muhos e të dali pak te gardhi.
S’pat nevojë të pyeste se kush ishte ai që e kërkonte të shoqin. E njohu nga zëri se qe kufitari me bahçe. Pasi mbathi papuçet, mori kandilin që e mbante të ndezur, i ngriti fitilin dhe zu të zbresë shkallët e brendshme të shtëpisë. Çap e çup e ia behu te gardhi.
-Hallë, a nuk asht yt shoq në shtëpi.
-Po ju e dini se shpesh shkon në Krajë. Lazem për nevojën që ka zotnia juej.
-Hallë, të njofim për burrneshë. A ke zemër me e pshtue një djalë të ri nga vdekja? Ka nji plagë të randë… E mori sot në demonstratë…
-A duhet me ardhë me e pa me ato melheme që kam?
-Hallë, as që bahet fjalë me ardhë zotnia juej te ne, se nga minuta në minutë tek ne mund t’ia behin fashistët e tradhtarët, po thamë ta bijmë djaloshin tek ju, se kurrë s’jeni përzi si ne në punët kundër fashistëve…
Halla u mëdysh. Si të fuste në shtëpi burra pa qenë i zoti i shtëpisë? Çdo të thoshte lagja? Po i shoqi pa lejen e tij.
-Asht në moshën e Muhametit tand të ndjerë, o hallë. Po e zunë fashistët, nesër nadje e ke të varun në qendër të Dërgutit. Shtëpisë sonë i vihet flaka. Në dorën tande!
Përmendja e emrit të të birit e tronditi, ndjeu një afsh në shpirt.
-Silleni! Në dorë të të madhit Zot!
Po ndërsa komshinjtë u larguan, mendoi që të mos e ngjiste në katin e dytë të shtëpisë, po tek dhoma e zahireve në kat të parë, aty ku i shoqi hynte a s’hynte një herë në vit. Me mundim, po me nxitim, nxorri nga rafti një dyshek me lesh e një jorgan të ri dhe ia shtroi në minderin e zahireve, një broke e gotë uji, një palë ndrresa nga ato të të birit që i ruante e shmallej me to dhe një kupë me qumësht e mazë përsipër.
Sakaq u ndje një vërshëllimë dhe e kuptoi se komshinjtë ia behën me të plagosurin. E mbanin dy burra. Qe i zverdhur e me jakë të këmishës të përgjakur. U bëri dritë me kandil derisa e shtruan mbi minder.
-Ma mbaj pak kandilin, – iu drejua komshisë dhe ia hapi trikon djaloshit të plagosur që t’ia shihte plagën.
-Ku-ku, moj nanë, asht plagë ë madhe e sefte don doktor me ia qepë, mandej kam unë punë me te.
-Ky zotnia asht doktori, hallë, ai mund të vijë edhe herë të tjera po qe nevoja, po natën, gjithmonë naten.
Doktori i bëri një injeksion dhe djaloshi sikur u qetësua. Po kur mjeku nisi t’ia qepë plagën rënkoi.
-Mbahu, Tomë, – tha komshiu, – se tash po bahesh shëndosh si molla.
Me një garzë, doktori dhe halla e fashuan. Siç e kuptonte halla, doktori i kish bërë një gjylpanë gjumi. Po kur të zgjohej? Mendoi për melhemet që kishte të përgatitura kohë më parë.
-Hallë, nëse e sheh se bahet keq, zahmet e na ban za.
U larguan në heshtje.
Halla mori një post leshi, e shtroi në dysheme dhe s’ia shqiste sytë djaloshit që seç thoshte në kllapi. E tek e vështronte, se si i përshfaqej mbi fytyrën e tij ajo e të birit.
“Tomë”, pëshpëriti me vehte. “Pra qenka i kshtenë”. Në jetën e saj kurrë nuk kishte takuar një të besimit tjetër. Që bënte kryq. Kur u hapi portën as e pat menduar fare një gjë të tillë. Tashti, në atë gjendje, se si i silleshin edhe disa qëndrime e veprime të të shoqit, i cili qëkur ia mbrritën italianët, përpiqej ta mbante sa më larg të birin. “E kemi dishirit, moj grue, e italianët s’ua zgjasin sidomos të rinjve. Shkon i njomi nepër të thatë… ”.
Heret në mëngjes, ndjeu të përmendej djaloshi i plagosur. Hapi sytë, pa nga halla dhe tha: “Ku jam zonjë?”.
-Mos ki dert, o bir, se të ndodh gja këtu. Jam nji nanë e pa djalë, nji nanë myslimane që ka me të shërbye e me të çue në kambë.
Djalit i rodhën dy pika loti.
-Hajde, mos derdh lotë, se lotët nuk janë për burra!
Mori një lugë, kupën e qumështit, ia ngriti pak kokën mbi jastek dhe nisi t’ia mëkojë.
Mezi kapërdihej dhe currila i shkisnin mbi një peshqir që halla ia mbante nën gushë.
-Hajde Muhamet, pije edhe një lugë… të keqen nana, edhe nji…
Djali hapi sytë… Desh diçka të thoshte, mbase se nuk quhej Muhamet, por…
-Uf, më raftë pika, më raftë! Ti e gezofsh emnin tand, o Tomë! – tha dhe një pikë loti u bashkua me qumështin.
Djali çeli sërish sytë përgjysmë dhe e kapërdiu me gulç lugën me qumësht.
E zuri gjumi. Shpesh edhe gjëmonte lehtë.
Atë ditë halla nuk ia trazoi plagën. Mbase ta shihte edhe njëherë doktori. Po kur u err, erdhën vetëm komshinjtë.
-Hallë, doktori nuk vjen. E kanë pikasë në demonstratë dhe ia bastisën shtëpinë mbrëmë teksa ishte këtu. Don zoti gjejmë një mjek tjetër. Ndryshe…
-Shndosh nesër do i ve unë një melhem…
Të nesërmen në darkë trokiti porta e shtëpisë e halla e hapi derën. Ia njihte të trokiturat të shoqit.
-S’mund të rrija ma në Krajë, mora vesh nga një peshkatar se në Shkodër qe ba hataja në një demostratë kundër pushtuesve. Se qenka vra e plagosë kushedi sa vetë.
Në oden e ndejes i bëri një kafe, i solli legenin të lante këmbët e fytyrën dhe si e ngurrsur s’dinte në do ia tregonte apo jo hapin që kishte hedhur. Ia dinte kokën. Qe fanatik. Për te gruaja qe e tija dhe e e askujt tjetër. E mbuluar e me perçe, si shumica e grave myslimane. Me kontakte me burra veç me vëlla, xhaxha e dajë. Me të tjerët me selam, në shenjë respekti. Me kaurrët as që bëhej fjalë.
-Ndigjova se po i nxit kaurri komunist rus djelmëninë e këtushme kundër italianëve, – tha dikur. A e din se çka janë kaurrët komunistë? Si grami në kopështin tonë. Po s’e zhgule, të pushton.
Hë për hë ajo nuk i dha përgjigje. Po ngadalë zbriti shkallët. Toma qe ngritë në bërryl.
-Si je, të pastë nana?!-i tha lehtë .
-Mirë, mirë, ma mirë se dje, – pëshpëriti ai.
-Tash Tomë po të tregoj se asht khye im shoq e ai as e di e as duhet ta marrë vesh se ti ndodhesh këtu. Se mbase, ruajna Zot, na zbon të dyve nga shtëpia. E unë me më dalë fjala se kam strehue pa izën e të zotit të shtëpisë një burrë të panjoftun e bile katolik…
-Po s’jam katolik, o nanë, jam komunist…
-Po im shoq thotë se katolikët e komunistët janë si grami mbi dhé.
Me vështërsi vuri buzën në gaz.
Toma i vuri doren mbi trinën e saj.
-Ka me ardhë një ditë që shumë e shumë si ai kanë me u lidhë me komunistët si mishi me thoin. Se komunizmi asht nji fe e re që ka me e ndriçue boten e shpirtin e njeriut.
-Qyqja, çka je tue thanë. Unë kam le myslimane e myslimane kam me dekë.
-Por po çon në kambë një komunist…
-Si të ishte im bir… Muhameti i nanës…
-A ndjen, moj! A e kam shtrojen gati se më ka këputë rruga në kambë, – u dë gjua zë ri i të shoqit nga kati i sipërm.
-Erdha, erdha, nji dekikë.
Pasi i shtroi të shoqit, që u këput sa mbështeti kokën në jastek, zbriti sërish te Toma, i dha për të ngrënë dhe i shndriti shtegu i ballit kur ai u ngrit e qëndroi mbi minder.
-Ia tregove burrit? – e pyeti.
-Kam frikë, se e ka nji damar që aman o zot. Asht shpirtmirë sa s’ka, por me e shkelë pak në kallo si me e kapë zekthi…
Nga jashtë u ndje një krismë e lehtë. Halla iu afrua dritares së vogël të odës të shihte nga rruga, po qe errësirë e feneri i zakonshëm nuk bënte më dritë. Mbase qe thyer poçi.
-Hajde, besoj se kaloi e shumta e mbet e pakta… Ma ndjen zemra se kanë për të ardhë shokët me më përcjellë në një tjetër bazë… Po kudo të jem, ty, o nanë s’kam për të harrue kurrë… Ka me ardhë dita me ta shpërblye… sa ti shporrim fashistët prej vatanit…
U ndje një vërshëllimë. Halla ua hapi derën e shtëpisë. Qenë tre burra, komshiu dhe dy të panjohur. U përqafuan me Tomën dhe nuk e zgjatën. I futën krahët dhe bënë të dilnin nga oda.
-Pritni pak, bre burra!
Ata u ndalën.
-Po të falnderojmë me zemër, hallë, – tha komshiu. – Ke ba atë që e bajnë vetëm burrneshat.
-Ma mori nji djalë rrufeja pa e puthë për së fundmi sa qe gjallë, po djalin tjetër, Tomën, do ta puth në ballë.
Tek e puthte, lotët e saj e të Tomës u bashkuan.
-Zahmet nanë, na e hap me ngadalë e pa u ndi porten e shtëpisë… Po na pret një pajton…
U ndje troku i kalit të pajtonit që erdh duke humbur në atë natë të fundshkurtit 1942.

* * *

Halla priti një vit, dy, më shumë, po Toma as u kujtua për të. Sa herë trokiste porta e shtëpisë, ajo, edhe pse me pamundësi fizike nxitonte ta çelte atë, me shpresën se do të ishte Ai. Dhe një ditë erdhën kufitarët e kopështit. Njëri qe me spaleta ushtaraku e tjetri civil. Me kërkesën për t’i plotësuar dokumentat hallës për pension, si shpërblim për kontributin në strehimin nën pushtim të Heroit të Popullit, Tom Kola.
Halla nuk pranoi. Po kish një kërkesë: sa të ishte gjallë ata të mos e bënin publik një ngjarje të tillë. As kish bërë e as kish nevojë për pension. E bëri për shpirt, për shpirtin e të birit…

Shkodër, 31 dhjetor 2020

ROBËRIT E KAFESË

Bobi nuk është një emër artistik, por që ia kishin vënë klientët e tij në kafenë e vogël, me 4 tavolina. Lokalin, më mirë minikafenë, e çelte që pa zbardhë drita, vinte në punë ekspresin, fshinte pluhurat dhe rregullonte karriket. E mbante të hapur deri në mbrëmje vonë, sa ikte dhe klienti i fundit. Siç nuk ia dinin emrin e vërtetë që kishte në kartën e identitetit, nuk dinin as se kur pushonte ky njeri e as se kur hante e as se kur bënte jetë familjare.
Klientët qenë të lagjes, diku në periferi të qytetit. Atë sipërfaqe ku ngriti kafenenë në fillim e mori me pishmanllëk, bashkë me hyrjen familjare 1+1 sipër, se kush do i hynte në atë kthinë kur përballë e përrreth, bar-bufe të shumta qenë ekselente. Po do ti që sot një e nesër një tjetër, nga të mehallës, teraqi kafeje, një tekeje raki e një salcë kosi a një fetë djathi, erdhën e u bënë të përditshëm e të përnatshëm, ku tirreshin muhabete, “që nga kokrra e grurit e deri tek qeveria”.
Mbase se në lokalet ekselente pas një gjysmë ore që porositnin kafenë, vinte kamarieri dhe i pyeste nëse donin gjë tjetër, me nëntekstin se “kafeja kaq e ka ndejen”, erdhën e u mblodhën një nga një tek kafeneja e Bobit. “Ai është bob” thonin për të, se i priste me buzë në gaz, se çmimin e kafesë nuk e kishte si tek ekselentët, e as të rakisë e as të mezeve. Dikush e thirri një ditë: “Bobi, në mos përtosh një teke e një kafe me ajkë” dhe klientët e tjerë menduan se ai ia dinte emrin dhe kështu nisën ta thërrisnin edhe të tjerët e ai gjithnjë buzagaz e me mirësjellje, duke ua rrahur shpatullat e duke i përcjellë me urimin “mirë ardhëshi”, si për ish kolonelin në pension, Avdiun, e deri dy jevgjitët që e përballonin jetën duke mbledhur kanaçe.
Tashmë të gjithë klientët i njihte me emër, madje e dinte edhe se në cilin pallat afër banonin. Tek ai postjeri i rajonit linte postën, aty liheshin zarfat e elektrikut e të ujësjellësit, porosi të ndryshme, aq sa ai krijoi një etazher të vogël me kutiza dhe, edhe pse ndonjë prej banorëve për rreth nuk ish klient i tij, ai i shërbente me mirësjellje. Shkurt qe një njeri që të bënte për vehte, magnet për klientë të rinj.
Një ditë, njëri nga të përditshmit, tek u shërbente, e pyeti: “Bobi, këtë lokal e ke tëndin a me qera?”.
“Për fat të mirë e të keq, imi, po kredia që mora pë r ta ndë rtuar… si t’ua them, më rri mbi kokë si shpata e Demokleut… hajde, u bëftë mirë se keni boll hallet tuaja… Deri tashti, falë edhe jush që vini përditë, ia kam dalë… ”.
Nga të gjithë klientët, vetëm njëri arriti të kuptojë se Bobi nuk qe njeri i pa ditur. Por dhe qëndrestar. Punëtor pak kush si ai! Kaq u desh që të kuptohej se përse ai punonte pa zbardhë drita e deri në mesnatë.
Por një ditë ky ekuilibër u prish. Zbriti si me parashutë e pa u ndjerë pandemia e Koronavirusit. Pas tij mbrriti urdhëri kategorik për të mbyllur lokalin. Bobit gjoksi i shfreu nga halli si ekspresi. Ditën e parë, me ruletë të mbyllur, u shërbeu disave. Të dytën gjysmës. Të tretën asnjërit. I binte telefoni. “Bobi, jam Ladi, a e ke të ndezur ekspresin e të vi tek për tek?” “Bobi, jam Gjergji… jam Mërkuri… jam Avdiu… ”.
Ç’të bënte? Shtetin e kishte frikë, se deri më tash e kish respektuar. Mund t’a gjobisnin. Kush do i dilte për zot?…
Dëgjonte lajmet për kreditë… se për një farë kohe do të shtyheshin… po e kuptonte se prapseprap do të mbetej borxhli… Telefoni s’pushonte nga klientët e përhershëm…
Në njërin nga pallatet përballë, skiç me të, qe një vendstrehim i dikurshëm. Ngjitur dy koshat e mbeturinave për pallatin. Kushedi sa herë pat menduar t’i hynte e ta pastronte vendstrehimin se sidomos në verë vinte një ajër i ndotur e i athët, sigurisht nga urina. Po s’e linte dot kafenë bosh asnjë minutë… Se kredia?!!! Po tani që lokalet u mbyllën me urdhër qeverie i shkrepi një mendim. Në të ri pat lexuar një roman të Gorkit dhe i pat mbetur në mendje një shprehje se “Nuk mbyten mishkonjat me ligje”. S’mund të qëndronte pa punuar. I hanin duart. Mori lopatën dhe hyri në vendstrehim. Kutërbonte. Vuri maskën e koronavirusit dhe një palë doreza. Mbushi disa thasë najloni me mbetje. Për një ditë dhe e bëri xixë. Me furçën që sherbetiste kafenenë, i dha dy duar me sherbet gëlqereje. Sa ra nata, dërgoi katër karrike. Një në çdo cep. Larg njëra-tjetrës.
I lodhur e i drobitur u ul të ngopej me frymë. Ata që e mirrnin tash e parë në telefon, le të vinin si ilegalët, një e nga një e të hynin në vendstrehim ku të rrufitnin një kafe. Do t’i maskonte filxhanët e putirët e rakisë kur t’ua çonte. Si të ishin bomba. Po a nuk po thuhej se ishim në luftë?
I pari të nesërmen që i doli në telefon qe Ladi, oficeri i dikurshëm i karrierës. Thjeshtë t’i thoshte mirëmëngjes, po me shpresën se ekspresin e kishte të ndezur. Bobi ia bëri propozimin. E pa pas pesë minutash Ladin të vinte me papuçe. I bëri me shenjë nga vendstrehimi. Oficeri e kuptoi sinjalin. Bobi hyri brenda kafesë dhe me një shportë e një tabaka të vogël, ku ende nxirrte avull filxhani i kafesë dhe një teke raki, doli sikur po ecte në punë të tij a thjeshtë për të tretur mbeturina.
Ladit i shkëlqenin sytë.
-Bobi, je i madh!
I shërbeu pa i kthyer përgjigje.
-Paske vënë 4 karrike. 4 metra larg njëra-tjetrës.
Bobi nuk i ktheu përgjigje.
-Si thua, Bobi, t’ia bëj një telefonatë Avdiut… Burrë i mirë e besnik… nuk e nxjerr llafin…
Pas dhjetë minutash katër karriket qenë zënë nga klientët e përditshëm. Hynin e dilnin një e nga një. Nga dritaret e pallateve ishin mësuar të shihnin kushedi sa qytetarë duke mbërthyer komçat e pantallonave pas urinimit në vendstrehim.
Bobi rrinte i ulur në hyrjen me derën e mbyllur të lokalit. Sa dilte njëri nga “ilegalët”, ia behte tjetri nga pas pallatit.
Po në një çast teksa po rrinte i ulur e po mendonte, i rrëshqiti një rrëkezë loti. Të gjithë ata që po u shërbente ilegalisht qenë të moshës mbi 50 vjeç. Mos po bënte një krim?
Sakaq nga vendstrehimi doli Ladi. Mes klientëve mbahej më llafeshumi. Jo se nuk ia pa lotin poshtë mjekrës, po shpesh i fliste goja para mendjes e tha:
-Bobi, je treguar strateg. Kohë e re, taktika dhe strategji të reja.

E PAGUAJ UNË KËTË TAVOLINË…

Edhe atë ditë qershori, si përditë nga ora dhjetë, u ula në tavolinën e Kafes së Madhe e me të njëjtit shokë. Kafeneja, si brenda dhe në verandë ishte dinga, si çmos kurrë. Trazimet e mars-prillit të 97-ës po ia linin vendin ditëve të zakonshme, edhe pse sa binte errësira, njerëzit kyçeshin brenda. Krisnin automatikët në qiell, aman o zot! Tre veta deri atë ditë kishin shkuar në parajsë nga plumbat qorr. Në banka hynin minjtë e thyenin kokat. Pronarët e hoteleve e kabinave të plazhit të Velipojës po përgatiteshin të shpallnin falimentin. Askush s’shkonte atë verë në plazh, e cila, si për inat, erdhi me temperaturë të lakmueshme për det.
Në këto kushte, ato që morën frymë më shpejt qenë lokalet. Sot një tavolinë, nesër dy e kështu erdhi çasti që, ngase plazhet bënin pushim, dyndja më e madhe ishte në rrugët kryesore të Shkodrës e sidomos në pijacën e saj, pasi këtu e ndjenim vehten më të sigurt.
Jeta qe e ambullt. Koncertet mbanin zi. Diskutohej të shtyheshin vadat e dasmave.
Si jeta edhe bisedat. Aq sa, me Luigjin e Dullën, që njiheshim si një treshe simpatike qytetare, atë që ia thonim sot njëri-tjetrit, e përsërisnim nesër, madje zumë të qisnim edhe fall për të vrarë kohën. Kjo më shumë për humor. E pinim kafenë, e linim të kullonte pak, përmbysnim filxhanët dhe ia nisnim trillimit, sa kjo na zhvilloi edhe imagjinatën. Gjithnjë parashikimet i kishim rozë, me shumë lumturi vetiake e familjare, edhe pse asnjëri prej nesh në ato muaj s’qemë pa ngjarje aspak të këndshme, fjala vjen, siç e pata edhe unë ditë më parë e për të cilën Dulla, tek më hidhte fall, më pat thënë “Shiko, se të pret një ngjarje e pakëndshme… ”.
I pari atë ditë në kafene mbrrita unë e pas meje Luigji e Dulla.
-E morët vesh? – na pyeti Dulla.
-Çfarë?
-Sulë Taraboshit sot pa zbardhë drita i dolën dy me maska dhe e bane trokë.
-O, ç’ka po më vjen keq! – thashë unë që më mirë se dy shokët e mij e kisha provuar atë sherbet.
-S’ka asgjë për t’u habitur! S’ka shtet! S’ka polici!
Me atë që tha, Luigji më doli në shteg, e më dha të drejtën t’u ritregoja edhe njëherë vjedhjen e të hollave në shtëpinë time nga njeriu me maskë. Sakaq pranë tavolinës sonë u afrua një djalë rreth të tridhjetave, i cili, edhe pse s’durohej as këmisha në shtat nga të nxehtit, mbante të veshur një xhaketë dhe bënte kujdes që ajo të mos i hapej. Meqë s’kish as karrike bosh në tavolinat e tjera, na kërkoi leje të ulej tek ne.
-Të më falni, – kërkoi ndjesë ai, – po kam lënë një takim këtu me një shok e ai vjen nga Përmeti. Shkodrën e njeh shumë pak. I thashë se po e pres në qendër të qytetit, bash këtu në Kafen e Madhe, se s’ka zog shqiptari që të mos e dijë se në botë tri janë të mëdhatë: Kina e Madhe, Britania e Madhe dhe Kafja e Madhe…
Edhe pse një humor të tillë e kishim dëgjuar me kohë, për politesë a korrektësi, si të doni quajeni, vumë buzën në gaz, sikur të mos e dinim se ai po rendiste gabim, pasi ajo bëhej kështu: Kafja e Madhe, Britania e Madhe dhe Kina e Madhe.
Ndërkohë kamarieri solli kafetë që kishim porositur.
-Po ju, çfarë dëshironte të pini, zotëri?!
Ai refuzoi, me argumentimin se priste përmetarin dhe me të do të shkonin për një urim e ku me siguri do i qerasnin me gjithë të mirat.
-Po ndofta ai vonohet, mirr diçka, – këmbëngula unë, duke treguar në kavaljerllëk ADN-në e shkodranit. Pranoi një freskuese.
-Këto i keni prej meje, – tha ai.
-As mos të shkojnë ndërmend, – u hodha unë si kacagjel. – Na gjete.
-Jemi në kafe publike, – nxitoi të thoshte ai. – S’të kam ardhur në shtëpi…
-S’qënke shkodran! – konkludova unë.
-Jam dhe s’jam!
-S’të kuptoj!
-Unë prej vitesh jetoj këtu.
-Dmth i ramë! – gjuajti Luigji me nënteks.
-Si ta marrësh! Tanë shkodranët janë të ramë. Dikush më heret, dikush më vonë.
Heshta, pasi e dija fort mirë se shekuj më parë shkodranët jetonin në lagjet rreth kalasë, pas pushtimit turk iu qepën maleve e si erdh duke u fashitë zemërimi i tyre, çpyllëzuan çka merr nga Çinari i Tophanës, nga fushë Çela në Serreq e përtej, ndërtuan shtëpi e hapën rrugë.
Dulla, si Dulla. E nisi një muhabet do ta çojë deri në fund:
-Sulë Taraboshi qe zgjuar pa rënë drita të shkonte të mirrte vizën në ambasadën italiane në Tiranë. Maskat i dolën diku tek rruga e gjërë e stadiumit. Pistoletën në kokë dhe…E takova para një ore. S’kishte aq hallin e parave të grabitura, sa të pasaportës që ia kishin marrë.
-Mirë që paska pshtue me kry!
-Kohë e keqe! – tha dikur Luigji, i cili, për të treguar më shumë nivelin e tij intelektual në sytë e të sapoardhurit, shtoi: -Kohë e Diogjenit. S’e gjen më një njeri të vetëm.
-Uf, -ia bëri Dulla, – pse, për shembull ne nuk jemi njerëz?
-Dullë, thënia ime e ka një mesazh. Kjo botë u shprish. Veç tuej ia futë njeni-tjetrit nenkamcen e për ta rrxye kryepicingul.
-Hajnit i ka borxh mbreti, – plotësova unë që e kisha vuajtur në kurriz dorën e tij edhe pse s’qeshë as princ e as mbret, po një copë pensionisti…Ju e dini, zotëria jo, se unë e kam një bahçe. Përvit e kam mihur vetë me një bel, po sivjet s’ndihesha mirë nga kolona e një pesëmijë lekësh ia bëja hallall një punëtori krahu. Shkova tek “Omonia” e Shkodrës, tek Isa Boletini, po askush nuk më pranoi nën një Bogdan.
-Bogdan? Ç’është ky Bogdan? – pyeti Dulla
-O Dullë, se po më çmend, po ti e ke në xhep një bogdan, – thashë unë, ndërkohë që Dulla kishte nxjerrë një dhjetëmijshe si për të vërtetuar atë që thashë.
-Dreq, kurrë s’e kam pa. Po pse, ky qënka më i madh se Naim Frashëri e Ismail Qemali?
Luigji, që gjithnjë e mbante veten superior në dije ndaj Dullës, s’humbiste rast ta thumbonte e ta tregonte vehten:
-Pjetër Bogdani jo se është më i mirë se Naimi si poet, por se është poeti i parë i madh shqiptar! As këtë s’e ke mësuar tash njëzet vjet që pijmë kafenë bashkë?
Dulla sikur e ndjeu vehten ngushtë dhe kaloi një hurth kafeje.
-…Kur do ti, – vazhdova unë, – duke ardhur në shtëpi shoh një burrë me një lopatë në krah. Ecte në këmbë për shtatë palë qejfe, më duket se edhe këndonte. I dal përpara me biçikletë dhe tani kuptohet prej jush se ai e pranoi pesëmijëshen që i propozova, se një përçik bahçe kam unë. E ai, para se të më thoshte po-në, më pyeti nëse mbaja qen dhe kur unë i thashë se i kisha zët, pranoi dhe u vu pas meje. Shkuam bashkë në shtëpi dhe ai pa një e pa dy nisi të mihte tokën. I jepte fort këmbës së majtë, e përmbyste plisnin e ndante me tehun e belit dhe me bythën e tij e shkriftonte, siç edhe dëshiroja unë, aq sa po më bindte që kurdoherë të mos kërkoja tjetër e nëse e çonte punën ashtu deri në fund t’ia shtoja edhe një Naim…Ime shoqe, si sojnike që është, nxitoi me tabaka t’i nxirrte një teke raki dhe një kafe.
-E kisha dashtë edhe një lugë sheqer, – i tha ai gruas dhe si më uroi e ktheu me fund puturin.
Gruaja solli kupën e sheqerit.
U ula në një stol druri që t’i jepja muhabet, ndërsa ai pa teklif në një bucë bari.
Fjalë pas fjale, ai më tregoi se punën e bënte që të mbante trupin në formë e jo se kishte nevojë, pasi tash e parë djemtë, emigrantë në Angli, i dërgonin lumë parashë. Fjala sjell fjalën dhe i tregova se fatmirësisht edhe unë e kisha marrë vehten pas një hiseje disa milionëshe që i kishte rënë sime shoqeje nga pronat e gjyshit të saj.
Nuk m’u duk me interes për tavolinën e aq për djaloshin që të hyja në detaje të panevojshme, si për shembull të një aksenti krejt të veçantë në mënyrën se si i shqiptonte disa fjalë e që e padiste se duhej të ishte i ramë vonë në Shkodër e aq më shumë për një të prerë në pjesën e djathtë të qafës, të cilën nuk ia kisha vërejtuar kur e takova.
Bëra një pauzë. Dulla dëgjonte me një kuriozitet të tepruar, sikur të mos ishte e pesta apo e gjashta herë që e dëgjonte, ndërsa Luigji si gjithnjë, me një dozë indiferentizimi.
-Si kreu punë, i dhashë hakun. Iku duke vërshëllyer.
-Këtë na e ke treguar edhe dje, – tha me zë të ulët Luigji, po tani qe djaloshi i cili këmbënguli ta vazhdoja atë histori.
-Pas një jave, andej nga mesnata, ndërsa po kthesha sa në njërin krah në tjetrin, dëgjoj një krrak. Më dogji. Të ishte në shtëpi ime shoqe, do ta pyesja nëse dëgjoi gjë apo jo, por ajo kishte shkuar të flinte tek e motra në Lezhë…Bëj të ngrihem nga shtrati, por nuk qe nevoja…
-Mos luaj prej vendit se t’i nxorra trutë në erë, – dëgjova të më kërcënonte dhe në gjysmë errësirën e dhomës pashë një njeri me maskë në kokë që më kishte drejtuar një pistoletë.
-S’kam asnjë kryq leku në shtëpi, – thashë unë. – Edhe pensionin e marr pas një jave.
-Ke, ke ti, se s’ka shkodran pa prona – hakërroi ai.
-Të betohem që s’kam patur kurrë në jetë…Jam rritur në shtëpinë e fëmijës…
-Mos paç ti, ke nga gruaja! – preu shkurt ai. – Hajde, ngrihu e trego vendin ku i mbani se t’i hodha trurë në erë…
-Epo gëzuar! – na uroi djaloshi me xhaketë!
Dulla më shikoi dhe me atë shikim sikur më thoshte t’i jepja një tegel bisedës e të mos e mërzisja mysafirin.
-Jo, jo, – shprehu sërish kuriozitet djaloshi, – le ta vazhdojë zotëria, edhe pse unë tashmë e mora vesh se kush ishte hajduti.
-Si, si është e mundur? – pyeti Luigji si më impulsiv.
-Po unë me këtë punë mirrem, zotëri! Jam punonjës policie. Njeriu me maskë që të kërkonte para, nuk kishte si të ishte dikush tjetër, veçse argati i bahçes…Të pyeti për qen, qen nuk mbaje…Të tregoi se s’kishte nevojë për para se lundronte në ato që i çonin djemtë nga Anglia dhe ti, si për të mos qëndroje pas tij, iu mburre se kishe trashëguar disa miliona nga hisja e gruas tënde…Ai këtë donte, të ta zgjidhte gjuhën.
Tha kështu djaloshi me xhaketë të fryrë nga pas dhe nxitoi të ngrihej si ta kish pickuar zekthi. Drejt tavolinës sonë po vinte një burrë apo më mirë të themi djaloshi po nxitonte t’i dilte atij përpara. Do ti që tjetri as desh t’ia dinte veprimit të djaloshit, po me hap të gjatë iu afrua tavolinës.
-Njatjetani burra! – uroi ai, i hodhi shpejt e shpejt një sy tavolinës tonë, po nuk pranoi të ulej.
-Shoku yt nga Përmeti na doli në telefonin e shtëpisë dhe tha se nuk vjen dot…Të kisha dëgjuar se ku po e prisje dhe erdha të ta thoja.
Nga mosha e afiniteti kuptohej se ai duhej të ishte i ati.
-Po urdhëro e ulu! – e ftoi Dulla, me naivitetin e tij, edhe pse nuk kishte karrike bosh, ndërsa mua desh më ra pika. Ishte ai që kisha pajtuar për të më thyer tokën në bahçe…E njoha nga shenja në qafë dhe nga zëri, nga aksenti…Ishte ai që një javë më parë më kishte bërë “inventarin” e shtëpisë me pistoletë në dorë…mbase me atë që mbante i biri nën xhaketë…
-Ah, jo, – iu rritë ndera! – tha ai tanë burrni dhe ndërkohë futi dorën në xhep dhe nxorri që andej një bogdan, të cilin ia hodhi në tabaka kamarierit.
-Këtë tavolinë e paguaj unë! – tha ai me kapadaillëk, dhe sakaq na ktheu shpinën pa e zgjatur, por ama duke më shikuar mua. Besoj se më pa. Besoj se edhe më njohu.
Qeshë i bindur se kartmonedha që ai i hodhi kamarierit në tabaka qe një ndër bogdanët e macetës së grabitur në shtëpinë time.
E çfarë bëra unë? Ju do të mendoni se vajta menjëherë në polici e të bëja denoncimin përkatës. Po kush do më dëgjonte në ato ditë të turbullta? Me siguri i biri ose një shoku i tij.
S’bëra asgjë tjetër veçse ula sytë dhe pashë nga fundi i filxhanit të kafesë. Vijëzat në të tregonin se të ardhmen do ta kisha të lumtur!

BANORI I RI I KOPSHTIT ZOOLOGJIK

-Tregim satirik-

Përmes email-it motra që banon në Itali, më njoftonte për një konkurs ndërkombëtar letrar të shpallur për nder të një shkrimtari që nuk ia kisha dëgjuar emrin kurrë. Për këtë më çonte edhe adresen e konkursit.
Më sugjeronte t’i drejtohesha ndonjë fabule me kafshë, pasi t’i bësh njerëzit të flasin është gjëja më e lehtë, ndërsa t’i bësh kafshët të flasin kjo është e ç’nuk është! Ndryshe ka miliona shkrimtarë, por ka vetëm dy fabulistë: Ezopin dhe La Fontenin. Me këtë ime motër linte të kuptohej se unë mund të isha i treti, ose siç themi ne këndej nga anët tona, i treti i vërteti.
Më hyri krimbi. Zgjohesha Ezop e ngrysesha La Fonten. Madje që të mos kuptohesha në kërkimet e mia, bëra edhe një vizitë me nipin e vogël të gruas së dytë në kopështin e parë zoologjik privat në Dushk…Jo, jo, fshatit ku ngrihej kopshti zoologjik nuk quhej Dushk…Përse i ngatrroj kështu katundet?… Tani e gjeta… Nuk quhej Dushk, po Baldushk… Baldushk?! Më duket se u ngatrrova më keq… As Dushk e as Baldushk… Ngrita receptorin dhe mora familjen e nipit të vogël të gruas së dytë, që ta pyesja nipçen nëse e mbante mend se në cilin fshat ishte i ngritur kopështi zoologjik, pasi po i bëja një test inteligjence.
-O xhaxhi, i them, – të kujtohet fshati ku ngrihej kopshti zoologjik që vizituam pardje?.
-Si s’më kujtohet, – më përgjigjet, -e di…po s’ta them! Dreq o punë, mendova me vehte, ç’ka ky kështu? Atëhere i bëra një reng:
-Po sikur të të premtoj se do të çoj sërish atje, ma thua emrin?
-Ta them, ta them, po prit sa të dali motra nga dhoma, se është fjalë turpi…
-Si fjalë turpi? – e pyes, – dua të më thuash emrin e fshatit, asgjë më shumë…
-Rrush, xhaxhi, Rrush…- tha ai dhe unë në çast e përqasa me bilbilushin e tij.
Ma kishte dhënë rrënjën…Rrushdije apo Rushdije…O zot, po më vinte zogu në dorë…Sepse atje, nga goja e pronarit të kopshtit, dëgjova një ngjarje që asaj dite as m’u duk interesante e as e denjë për mua si tregimtar klasi, duke harruar se margaritari fshihet në guaskë. Unë që kurrë nuk ëndërrova të isha fabulist, atë e shkrova në akull. Por sot që motra më sugjeronte një tregim me kafshë, isha e detyruar ta nxirrja nga koshi i kujtesës. Mësojeni edhe ju:
Rrëshaja (ju sigurisht e dini se çfarë është rrëshaja), një lloj nëpërke që është aq e zgjuar sa ariu: mendon për dimrin e jo si unë që s’mendova kurrë të isha as Ezop e as La Fonten. Pra, rrëshaja arrin të kullofisë një zog pule, një mi are, po më shumë pëlqen vezët e pulave. I kollofit me lëvozhgë. Pastaj në dimër, kur gjithçka e mbulon bora, ajo i nxjerr, i thyen dhe i ha. Nëse ha më parë të bardhën apo të kuqin e vezës, këtë mund ta zbuloj më vonë.
Pronari i kopështit zoologjik, në një pavion të veçantë rrethuar me tel gabion, futi lloje të ndryshme pulash, femrat e gjel sulltanit që kapardisej ku e ku në gjithë atë harem! Ky pavion tërhoqi shumë edhe nipin e gruas së dytë, pasi ai është i dhënë shumë pas vezëve. Sidomos i vezëve me dy të kuqa, që duhet të ishin produkt bythor i pulave këmbëleshe, edhe pse nipi mirrte në foto pulat pikaloshe që kapardiseshin si në pasarele mode. Edhe pse iu luta pronarit të hynte e të më jepte disa kokrra vezë, qoftë edhe me pesëfishin e tregut, ai nuk pranoi dhe më tha se një fallxhor i kishte thënë se ato vezë s’ishin si vezët e zakonshme, po krejt të veçanta, të bëra me datën 28 të gjashtë mujorit të parë të vitit, ditë e kaltër që s’do të përsëritej më kurrë. Në bazë të studimit të konstelacioneve yjore që vetëm ai i dinte, kjo datë ishte e veçantë sa data 29 shkurt një herë në katër vjet, që në jetën tokësore shqiptare i takonte që një herë në katër vjet të bëhen zgjedhjet. Se ç’lidhje kish fallxhori me zgjedhjet e përse e bënte, këtë përqasje ec përsëri e gjeje.
Llafet e shumta të pronarit të kopshtit të ri zoologjik më mërziten, se në fund të fundit, ai s’mi dha vezët që t’ia plotësoja dëshirën nipçes, kështu që për hakmarrje edhe unë e shpërfilla! Po ai qe më këmbëngulës se unë dhe më tha: “Nuk do ta dëgjosh vazhdimin?”.
Nipi ndërkohë po i mëkonte një pavode ca kokrra meli dhe unë me shpresë se do i merrja ndonjë kokërr veze, pranova ta dëgjoja rrëfimin e tij disi mistik.
“Që pulat kishin bërë kaq e aq kokrra vezë, nuk e di me siguri, se ishin të fshehura mes kashtës së furrikut, po që po shtohej pila e tyre e vëreja nga larg. Nuk doja të hyja në kotecin e pulave, pasi mund të mendonin se do i bëhesha rival gjel-sulltanit e kushedi se bytha e tyre rrudhej e vezët s’kishin si të dilnin ose të do dilnin si vezët e pëllumbave. Nejse, kjo tjetër punë…Se atë që nuk e bëra unë, pra hyrjen e dhunëshme në kotec, e bëri rrëshaja…Ti habitesh? E çfarë ka këtu për t’u çuditur?…Unë kopshtin e kam mes këtyre maleve e nga andej ajo kishte zbritur, sigurisht me qëllime të paracaktuara…Pra të zbriste nga kodra e të vidhte sa më shumë vota…”. “Çfarë?”, e pyes unë…”Vezë thashë, vazhdoi ai pa e patur aspak mendjen se kishte thënë fjalën votë…Teli gabion qe i llogaritur për pulat se gjel-sulltani s’ish as budalla sa të dilte jashtë haremit të tij, pra sa një kokërr vezë, çka për rrëshajën e dobësuar qe fare e lehtë. Kakarisja e pulave u ndje që në mëngjes, po unë këtë kakarisje e konsiderova si një protestë të pulave këmbëleshe ndaj atyre pikaloshe që kishin prishur rradhën e pallimit nga gjel-sulltani…
Ndërsa pronari nisi ta prishi gjuhën, unë shikova nga nipi, po ai e kish mendjen tek pupulat farfuritëse të pavodës dhe jo tek fjalët që nxirrte nga goja pronari.
“Dikur, vazhdoi ai, pulat fluturuan nepër degët e pemëve që u kam lënë përsipër. E unë budallai s’po e kuptoja se përse të gjitha e kishin bërë atë veprim fluturak, pa marrë së paku lejen time, pasi fluturimet në koopështin zoologjik gjithnjë janë me pasoja…Nejse…Dikur uli sytë tek furriqet dhe çfarë të shoh? Një alamet rrëshaje që shullahej në diell…më shumë se një metër e gjatë, ndofta edhe një metër e gjysmë…po e deformuar, me një bark të fryrë sa mezi lëvizte e jo më të dilte nga koteci i pulave, pra nga kuadratet e telave gabion nga kishte hyrë…Gëzimi im qe i madh, domosdo, pasi rrëshaja të tilla kushtojnë koxha shtrenjtë dhe nuk jetojnë gjatë…Thërras instruktorin e zvarranikëve dhe ai, sa e sheh, shpërthen: “Hajdute! Hajdute e poshtër! Këtë zanat ke e këtë zanat bën!” S’po e kuptoja se ku donte të dilte e për çfarë e kishte fjalën! Mund të ishin mbase dhjetra kokrra vezë…ndoshta edhe më shumë…I ruajtëm, se sipas fallxhorit të Rrush…Po lëre, more i them fallxhorin, pasi e dija se çfarë na kishte porositur…Si dreqin nuk je i gëzuar që na erdhi vetë rrëshaja…pa asnjë shpenzim?…Vendit është? – e pyes.
Instruktori po bënte punën e tij…Shënoi datën e asaj dite, qe 28 e muajit…Sa m’u përshkua në mendje kjo datë, bëra lidhjen e shkurtër me datën 28 që më kish thënë fallxhori…Se si më erdhi një ide, t’i propozoja që të shkruante se kishte hyrë, jo atë ditë, po të nesërmen, më 29, (pasi edhe ditëlindje ne konsiderojmë ditën kur banorët hyjnë në kopësht, kuptohet kur nuk na vjen kartela nga shitësi me datën e saktë). Kjo ishte edhe në interesin financiar të kopshtit, pasi muaji ishte shkurt dhe ditëlindjet do ia festonim një herë në katër vjet!
Tani problemi ishte se dimri qe në të dalë dhe rrëshaja kish gjasa t’i nxirrte nga barku natën, të shfryhej si një top llastiku e të na linte hijen.
I jap urdhër instruktorit që ta kapë rrëshajën, sepse edhe pulat e sidomos gjel-sulltani nuk mund të qëndronin gjatë në degët e pemës, pasi kakarisja e tyre mund të infektonte gjithë katundet përreth! Po rrëshaja një të ngritur kokën e m’u drejtua sa mbeta i shushatur:
“O kriminel i kriminelëve të Ballkanit! Që mba në kafaze e mes hekurave gjallesat e lira të kësaj bote, hiqe nga mendja, se do ta kesh edhe ti një fat të tillë një ditë! Të guxojë e të më afrohet instruktori yt! Do ta rrethoj si pjergulla lisin e do ia marr frymën! Mos mendon se unë i kam kollofitur vezët? Ti kishe roje e askush s’e pa një veprim të tillë! Po shoh instruktorin me një shiringë në duar. Nëse do të më cënojë me shi valiumi që nga përtej telave, dije mirë se një vërshëllimë e imja do të dëgjohet në të gjitha kopshtet e Europës…Për këto vezë të zhdukura je vetë fajtori, ti dhe instruktori yt, ti dhe konstruktori yt që i bëtë katroret e telit gabion të kotecit të pulave kaq të mëdhenj sa të depërtoja unë…Ti je i gëzuar se unë tani me këtë bark të fryrë nuk mund të dal?…Po ç’kam brenda tij unë? Ti ke në inventar vetëm 22 pula dhe një gjel…I kam numëruar…Mendon se ato më datën 28 bënë nga një kokërr vezë? Po unë të sfidoj e të them se ka pula që kanë bërë edhe nga dy në ditë a më shumë, varet nga relaksi i gjelit…Dhe as të mos shkojë mendja se ato i kam kollofitur unë…Ky bark i fryrë është si të gjitha barqet e rrëshajave të tjera…Se kush t’i ka kollofitur vezët, gjeje vetë, se po s’qe i zoti të ruash gjënë tënde, ç’dreq pronari je ti!!
S’u durova më…Pasi kam arritur tashmë të njoh gjuhët e të gjitha kafshëve e zvarranikëve…I përgjigjem…I them se ti dhe askush tjetër i ka kollofitur ato vezë…Po rrëshaja nuk më lë të vazhdoj…Më ndërpret, më sfidon, më thotë se akuza ndaj tij ishte jo vetëm fyese, por edhe e pabazë e do të më hidhte në gjyqin ndërkombëtar të të gjitha kafshëve zollogjike me qendër në Strasburg…Po unë nuk u dorëzova, pasi e kisha të qartë se ajo e askush tjetër, si kish zbritur nga malet, më kish kollofitur dhjetra vota…”Vota?”, pyes unë sërish nga kjo ngatrresë e dytë e tij…Pse, çfarë thashë, vota? Dreq, na ka mbirë në gojë emri votë nga që e dëgjojmë dhe e lexojmë nga një mijë herë në ditë në shtyp e TV…
E kur unë po bëhesha gati t’i thoja këtë e atë, rrëshaja s’më la të vazhdoja, po fishkëlleu gjitha mllef: “Më akuzove, më the se kam kollofitur vezët e furrikut tënd…Po ato janë këtu, brenda barkut tim, nëse është siç thua ti…Po konkretisht, sa janë, e di? S’ke se si ta dish përderisa nuk i ke parë dhe as ke për t’i parë sa të jesh gjallë…Harroje! Harroje! Edhe në qofshin vezë, kush na e verteton se ato janë të pulave-robina të tua?! Ja si i katandise, për fajin tënd, të gjorat! Pulat do të qëndrojnë edhe një ditë, edhe tri ditë mbi degët e pemëve, edhe një javë, e shumta, po do lodhen e do mërziten, do kakarisin sa të dëgjohen edhe në disa kopshte zologjike të pulave pikaloshe të Europës. Po karakrisjet nuk janë vezë, i dashur! Besoj se e ke të qartë!”
Rrëfimi po më bëhej interesant. Megjithatë nuk ia hiqja sytë nipit, pasi kisha frikë se do t’i zhgulte ndonjë pupël pavodës, kur e dija se një prej tyre kushtonte 10 euro!
“Nxora celularin, – vijoi tregimin pronari, – dhe u lidha me disa kopështe zoologjike të botës. Më nisën emisarët e tyre. Rrushi ynë, Rrushdija jonë u bë e famshme. Nisën të vinin edhe vizitorë, sa m’u desh të shtoja personelin. Një palë thoshte se pulat kakarisnin kot, se atë punë kishin, të tjerët se rrëshaja kish shkelur jo vetëm të drejtat, por edhe vatrën e tyre! Se rrëshaja edhe në i kish vezët në barkun e saj, sigurisht që nuk ish faji i saj, absolutisht, por i pronarit e zanatlinjve zoologjikë, që nuk u kishin siguruar mbrojtje gjallesave të tyre e kishin lejuar që në barkun e një rrëshaje të fshiheshin vezët e tyre (nëse vërtetë fshiheshin!!!). “Vriteni! – klithën disa emisarë! Vriteni, çajani barkun dhe do të shihni se sa vezë fshihen aty! Kriminelë! – gjegjeshin emisarët e tjerë të dërgatës iks! Duke vepruar kështu do të çohen në këmbë shoqatat mbarëbotërore të kafshëve e zvarranikëve! Ligjet, zotëri, – klithnin ata të dërgatës ypsilon, s’ka ligj që e përligj një veprim të tillë! Po pulat sërish kakarisnin në mbrojtje të vezëve të tyre…Pikaloshet thonin se kishin bërë më shumë…këmbëleshet gajaseshin me disa duke u thënë se ishin shterpë…”.
Pasi ligjëratës së pafund të pronarit, s’u durova dhe e pyes: Po tani, tani ku është rrëshaja?
Ai qeshet! Ha, ha, haaaaa….Po kjo ishte lojë, zotëri…Fantazi…Tregëti…Ngaqë s’kisha asnjë vizitor…pajtova një nga opinionistët më të zot të këtij vendi, atë me pseudonimin “Llap-llap”…Është ore ai që bredh sa nga njëri stacion televiziv në tjetrin…Dreq, dreq, ia harrova emrin e vërtetë…Po burrë i zoti për të trullosur edhe të patrullosurit…Ai ma kurdisi historinë me rrëshajën, e tha në një emision…shpërthyen gazetat, radiot, televizionet…U ndërkombëtarizua çështja…Vërshuan vizitorët, kureshtarët, trilluesit më të mëdhenj të globit…Njerëzit rrinin vargan për të parë rrëshajën…Po kotecin unë e kisha rrethuar me një celefon të trashë blu, dhe ekspozimi i saj do të bëhej me ceremoni…Llap-llapi” ngiste sa tek njëri televizor tek tjetri, madje tek ngjiste shkallët në studion e një televizioni pa ngjyrë, kishte ndrydhur këmbën e djathtë për inat të së majtës…Ai atje tregoi se ish i vetmi që me leje të pronarin kish hyrë brenda kotecit e e kish parë rrëshajën që shullahej e qetë në kotecin celefonik blu dhe priste se si këputeshin pulat dhe i binin në prehër…Tregoi se sa qe ai aty, rrëshajës i ranë pesë pula…Humanizmi i rrëshajës mrekulloi botën…Kur mendohej se do i kollufiste, ajo vetëm i vështronte dhe i vështronte…Ky tregim shpërtheu sërish më fort se bomba atomike e Gërdecit! S’kishte mundësi që një rrëshajë e tillë që s’kollufiste pulat e lodhura, të kishte kollufitur vezët!!!”
Pronari, tek nuhaste interesin tim, vijoi:…Atëhere u bënë peticione, demostrata, mitingje e antimetingje, sa e vunë me shpatulla për mur edhe degën e tatimeve të qytetit tim që nuk më kish dhënë lejen e aktivitetit…bile më tej…nga Strasburgu u dërguan kokat e kopshteve zologjike…Mua më dekoruan…mbi 100 stacione televizive dërguan ekipet e tyre, pasi, siç më instruktuan, unë më 30 shkurt duhet të hapja derën e kotecit e ta lija të lirë rrëshajën…Me këtë vendim kavalaresk unë s’po bëja asgjë tjetër veçse po vija në jetë atë që kish thënë dikur Don Kishoti se ndër gjërat më me vlerë nën e mbi dhé, ishte liria…Pra e lashë të lirë rrëshajën, pikërisht me 30 shkurt të vitit të kaluar…Thjesht dhe vetëm se jam kavalier! Kavalier dhe kontemporan!”
-Po tani, tani pse nuk po shoh më vizitorë? Ku shkoi kurioziteti, fama e kopshtit?…
Ai më shikoi. Nuk foli asnjë fjalë. Buzëqeshi, më ktheu shpinën dhe u largua.
Thirra nipin. Tani ai s’kish çfarë të shihte më në kopështin zoologjik. Mezi ç’prisja të shkoja në shtëpi dhe të hidhja gjithçka në letër, fjalë për fjalë, siç ma kishte treguar pronari.
Shkruaja e shkruaja… I bindur se konkursin do ta fitoja… Se mos isha Ezop apo La Fonten, së paku…Po dale… dale pak… I hedh një sy rreshtave të fundit të rrëfimit të pronarit të kopshtit zoologjik: “Pra, e lashë të lirë rrëshajën pikërisht më 30 shkurt të vitit të kaluar…” I rashë ballit fort me dorë! “Gomar! Gomar!, – i thashë vehtes… Aq gomar sa mund të isha i denjë për kopshtin zoologjik të katundit në fjalë”.
Gjithsesi tregimin tim në formë të një fabule të kohëve moderne unë e nisa, i bindur se më 31 shkurt të vitit të ardhëshëm, datë kur shpalleshin fituesit, unë do të isha diku pas fabulistëve klasikë të shekullit 22.

EPOKA E FODULLËVE

-tregim satirik-

Ishin tre vëllezër-trinjakë. Të tre trazovaçë sa qenë fëmijë e deri në adoleshencë, më pas… Më i madhi (kishte lindur 5 minuta para të dytit) fudull, i dyti, që kish lindur dhjetë minuta pas të parit, inteligjent, i treti, kuptohet i lindur i fundit, tip mashtruesi. Në paraqitje i njihte vetëm e ëma. E squllte i madhi, e krenonte i dyti, e trishtonte i treti.
Babai i tyre qe hallvaxhi, nëna shtëpiake po herë pas here në shtëpi bënte haxhimakulle si pak kush e torta për raste gëzimesh. Jetonin mirë. Meqë patën lindur në një ditë, prindërit vendosën t’i martonin në një ditë. Dhe ashtu u bë: fudulli mori një yll, inteligjenti një nga të shumtat, mashtruesi një virgjëreshë.
Një ditë nëna e babai u lodhën nga puna në pastiçerinë në qendër të qytetit dhe vendosën që të tre djemve sipërfaqen e saj t’ua ndanin, secili nga një pjesë të barabartë. Ngaqë në pastiçeri sa qenë të vegjël shkonin vetëm për të rrufitur ndonjë ëmbëlsirë, s’ia thonin zanatit as për të bërë kajmaklie. Prindërit u thanë të shisnin ç’të donin, po jo të njëjtin mall.
U kënaqën më shumë gratë e tyre që po bëheshin pronare. Fodulli vuri një tabelë “Shesim mend”, inteligjenti “Blejmë mendime dhe histori të padëgjuara”, i vogli, mashtruesi “Për bukurinë mos u trego koprac”. Askush në qytet s’kish emërtesa të tilla, ndaj dhe njerëzit, si kuriozë për nga natyra, u bënë mizë lisi para kompleksit të djemve të hallvaxhiut.
Tek dyqani i fodullit në ditët e para s’bëri këmbë askush. Siç duket të gjithë qytetarët e mbanin vehten mendalogë e diturakë, kështu që u dyndën në të dytin, të shisnin mendime dhe histori të padëgjuara. Po dhjetë të parët, si hynë-dolën. Inteligjenti nuk bleu asnjë mendim që dhanë, se ishin mendime me kurrfarë vlere, ndërsa historive sa nisnin ta spjegonin u tregonte fundin. Madje i “qeraste” me ndonjë mendim. Dyqani i mashtruesit, ruhej nga dy goxilla me këmbë të hapura e me grushtet e mbledhura. Në qendër të dyqanit, brënda një sarkofagu xhami, rrezatonte një rubin sa herë që i binin disa prozhektorë të vegjël. Kjo i tërboi dhe i turbulloi njerëzit. Bënin pijacë para dyqanit të xhamtë, me kokën nga rubini, si një detashment parade që nderon gjeneralin. Dikur, një nga “ushtarët”, ashik djalë, u bë burrë, u shkëput nga rreshti dhe hyri në dyqan, i bindur se bukuria do të bëhej pronë e tij. Po sa hyri, dera në mënyrë automatike u mbyll, perdja e shpërvjelur ra dhe ai mbet përballë rubinit që llamburiste si në një kaleidoskop. “Për bukurinë mos u trego koprac, zotëri”, dëgjoi një zë që e drithëroi, se s’po shihte njeri e që mund të vinte nga ndonjë kompjuter. E kuptoi. Dora i shkoi tek portofoli dhe ç’pat brenda, i zbrazi mbi banak. “Zgjate dorën dhe merre rubinin!”. Sarkofagu u hap dhe ai u bë pronar i rubinit. Si rubini i llamburiti shpirti. S’i besohej se u bë pronar i tij. Sërish zëri: “Tani mund të shkoni, malli që blihet nuk kthehet”. Perdja u ngrit po automatikisht dhe ai pa dy goxillat. Si doli nga dyqani, nuk iu durua ta shihte edhe njëherë rubinin. Zgurdulloi sytë. S’qe as më shumë e as më pak një imitacion qelqi i ngjyrosur. Gjithë ai djalë, ndër më të bukurit e qytetit, u bë si pelte, se zhgënjimi ngjyrën e peltes ka. Kandidatët për klientë, kurajozë prisnin një haber prej tij, por ai… pagojci flet aq sa foli ai… U kthye nga dyqani, që të kthente rubinin e të mirrte të hollat… por tek dera goxillat, i tregonin se si kuleta mund t’i zbrazej edhe jeta.
Ngaqë vëllain e parë, atë që shiste mend e njihte i gjithë qyteti se qe fodull, e shpërfilli dhe hyri tek ai që blinte mend e histori të padëgjuara, me shpresën se do i jepte ndonjë mendim e do tregonte diçka sa të mbushte sërish portofolin, por doli si rruar-qethur: si e dëgjoi historinë e rubinit, inteligjenti i tha se kishte paguar hakun, pasi shkëlqimi i rremë është si eunukët e haremit të sulltanit.
Kur doli në rrugë sërish, e pyetën:
“Hë?”.
“Më dëgjoni mua, – u tha, – hyni e blini mend”.
“Ku? Tek cili? Tek fodulli?”
“Po, po, tek fodulli”.
Kishte ardhur epoka e fodullëve.

SHKURTIMA SATIRIKE

NË PAZAR TË ZDRALES

Zdralja është një lagje e vjetër në kërthizë të Shkodrës. Në kërthizë të lagjes është pazari më i madh që ka qyteti ose “bezisteni” i kohëve moderne! Këtu shitet gjithçka: që nga kastravecat sa të hajdaragës e deri tek rrenat e barcoletat, që nga njalat sa krahu e deri te ushujzat për derman, që prej rrakelave të penit e deri tek çentrot e endura me grep e të ngrime me niseshe, që nga salca që shesin nepër kavanoza gratë me degërmija të Oblikës e deri tek mandat e tokës që shet një miku im nga rrethinat.
Në krye të rrugës që përshkon tej për tej Shkodrën, (e kuptohet edhe Zdralen e Shkodrën që nga Bregu i Bunës e deri ku merr rruga për malësitë) pat themelet “Shtëpia e mushkajave”! Qe një godinë e vogël ku liheshin dikur pesticidet kundër mushkajave, bartëse të sëmundjes së malarjes. Ndofta nuk e besoni, por të hollat për ndërtimin e saj e pesticidet për gjithë qytetin i pat dhënë Rokfeleri, industrialisti i madh amerikan, që nga njeri i varfër u bë një nga më të pasurit e botës e një nga filantropët më të zëshëm që ka njohur njerëzimi! Por, paradoksi qëndron se askush asokohe e as sot nuk u kujtua të përjetësonte miliarderin amerikan, por mushkojat!!! Toponimi “Shtëpia e mushkojave” është sa absurd, aq dhe qesharak!
Tash të vijmë edhe njëherë tek emërtimi tjetër absurd, Zdrale!
Shekuj më parë, në Zdrale ka pas qenë shtegu i dhenve, që kalonte përmes një pylli, pasi, siç e dijmë, qyteti qe i shtrirë me lagje rreth kalasë Rozafa. Qe një vend ku çobanët në shtegtimet e tyre të dimrimit apo verimit të mijëra kokëve bagëti, teksa po vinte nata, këtu bënin një ndalesë, se në pyll bagëtitë i priste ndonjë egërsirë, hajn a cub. Çobanët këtu thernin keca e rrapullitë i hidhnin tej, bagëtitë po bajga, shurrë e kokërdhija e vendi ndotej aq shumë sa vinte era stërc me javë. Nga kjo pat mbetë edhe emni zdrale, fjalë që “Fjalori i gjuhës shqipe” na e spjegon si “Lerë në trup a në rroba, që bëhet nga të palarët, zhul”. Po ec e hiqe këtë toponim!!! S’pat pushtim, pushtet a diktaturë ta hiqte! Ven e çven emra emra heronjsh e prap Zdrale se Zdrale! Kjo është një çudi më vehte, se çudija tjetër është se mund të pish edhe një “Zdrale”, dmth të blesh një pako kafe me emërtimin “Zdrale”!!! Se edhe bashkia e ka fort të lehtë të heqë emra heronjsh të Luftës Nacionalçlirimtare nga rrugët e sheshet, po pa një e pa dy ia ven jo një rruge, por sheshit më të madh, “Sheshi Zdrale”. E ku, bash aty ku çobanët shekuj ma parë piqnin kecat e hidhnin rrapullitë e tyre! Aty ku sot rrah krapi në trotuar e livron njala në legena kauçuku, kur fort kollaj mund t’ia vinte emrin e një tregtari të ndershëm shkodran. Fjala vjen, sa i mirëpritur do të ishte emri i tregtarit të dikurshëm Idriz Gjoka, jo vetëm se e kish shtëpinë e dugajën e manifaturës në hyrje të Zdrales, por edhe sepse u bënte pajën për martesë pa asnjë metelik vajzave të familjeve të varfëra shkodrane!
Shetis nëpër Zdrale… I njoh shumë e shumë familje autoktone! Secila ka histori e ka bërë histori. Sa të pakujdeshëm që jemi, por edhe mosmirënjohës: bash këtu, pra në Zdrale e bash në zemër të saj është një rrugicë qorre kund me nja dhjetë shtëpi që mban emrin e gjuhëtarit e bibliografit më të shquar shqiptar, Jup Kastrati! Paradoks tjetër: Jup Kastrati i madh në një rrugicë qorre!!!
Ndërkohë që unë endem sa poshtë e përpjetë, edhe Zdralja lëviz. Karroca me kuaj me zile të mbushura me pambuk që të mos tingëllojnë e t’i vidhen policisë mos t’i gjobisë, dum-duma, kamionçina, “Bensa” katundarësh gjithë pluhur, motoçikletat e qumështit, biçikletat e dikurshme kineze, të larta për shalgjatë e që përballojnë deri dy kuintal, me të zotët e tyre e zgjojnë këtë qytezë në mes të qytetit. Dikush me tangarllëk e që ka të punësuar ndonjë hallexhi në dyqan e pi një fërnet duke bërë me tavolinat kojshi llogje kavaje, kujt s’ia qet xhepi bën demek se nuk ka nge për një kafe, pasi malli duhet shkarkuar e sistemuar që kur të zgjohet Shkodra gjithçka të jetë si s’ka më mirë. Pra lëvizin tarabat metalike me disa kajnaca, spërkatet vendi para dyqanit në formë të shatërvanit me shishe plastike të shpuara, vihet një çmim me një shkrim pulash (por dhe me kartuça me çmime rezervë, më lart apo më poshtë, se mund të lëvizë “kursi i dollarit” në Tokio!), shahet me libër shtëpie një stacion radiojeje ilegale që pa hangër sorra m… transmeton këngë që s’u merr vesh asnjë fjalë, tregohet se kujt iu dogj shtëpia mbrëmë e kujt iu shpue lodra e veshit, shpërthen gazi pas një barcalete me fjalë të ndyra… E kështu pazari i Zdrales bëhet gati me të thanë “Nadja e mirë” e “Urdhno zotni”!
Këtu ke ç’ka po don! Të servirura me zotnillëk sa nuk e din se çfarë ju duke blerë, mallin apo zotnillekun, se tash edhe të ardhurit duke bërë tregti kanë fituar mjaft nga qytetaria e traditës tregtare shkodrane. Bile thonë se mos paçin mësuar gjuhë të huaja sa qenë në emigrim, po e mësojnë tash njëri me tjetrin, në kohën kur nuk ka klientë e vrasin miza. Se duhet me dijtë me komunikue edhe në gjuhë të huaj, se s’ka ditë që në dyqanet e para tezgave përpushen edhe turistë, që habiten sa s’ka me freskinë e zarzavateve e të frutave, por dhe me çmimet ku e ku me ato të vendeve të tyre… Ulqinakët që vijnë këtu përditë për pazar unë s’po i përziej me turistët e huaj, se janë shqiptarë.
E ndërsa shetis, dy tregtarucë si kacagjela, po zihen me njëri-tjetrin se ai më përpara ia kishte bërë me hile atij që vinte mrapa me shporta e zymyla të mbushura me mandandoz, pasi tri tuba nisi t’i shiste 20 lekë, kur ai mbrapa e shiste një tubë 10 lekë! “Ke kenë e mbete karabush, – i gërmushet i pari! – Hala se more vesh se çka don me thanë tregti me shumicë e me pakicë!!!”
Sa dyqane ka gjithsejt ky pellg tregtar? Qindra! Të sistemuar e të pasistemuar, ndonjë modern e higjenik, si “Qendra tregtare”, përbri një kaçorre pulash, më tej një tavolinë ku të mbyt era e uthit të ullinjve, djathë me erë e pa erë, batanije leshi e çarçafa shtretërish dopjo, detergjente origjinale, por dhe me afate të korigjuara, radio kineze që bëhen memece pas një viti, bateri të skaduaara, grepa për peshkim, kamardare tajlandeze, tezga me mollatarta si po i don, kertolla Vermoshit, patlixhana që shkëlqejnë e mandandoz që dikur e patën përdorë me tuba në çorbë dudumët në vend të viagrës, kumbulla bardalike, kunguj për fërgesë e për laknuer, qershia pa tortë, bamje në varg, bishtaja pa fije, rrush, fiq, bostan, fidana specash e lakrash, zerdelia e pjeshka, qepë prej Postribe… Ia kanë marrë dorën rrenës… Tanë të thonë se i kanë këputur nga zbardhë drita në tokat e tyre… në serat e Lushnjes!… Janë thuajse tanë njësoj, si konviktorët e dikurshëm… Se s’kam parë ende fiq shnjinza e llapadana, melacakë e tivaras, aq të shijshëm që s’u munguan kurrë bahçeve të Shkodrës! Si s’e pashë një dymlek e ta ruaja për dimër! Pa le pastaj ndonjë gjelltore përreth që të ngopë me pilaf e tasqebap, me makarule e paçë plancash, me ndonjë ëmbëlsirë që e gjen gjithkund, po nuk pamë nëpër meny njëherë sazerm, aksude, tespixhe, haxhimakulle e sa e sa të tjera, që nënat tona i patën mësuar nga vjehrrat e tyre.
E ndërsa shetisja poshtë e përpjetë Zdrales, m’u kujtua se pata shkrue para disa vitesh një poezi. Me të po e mbyll dhe këtë refleksion:

Në tregun e rrenave gjeta të vërtetën,
Domosdo,
E bleva
Dhe e pësova gjithë jetën!

S’u bëra pishman
Më mirë një ditë me te vërtetën
Se sa gjithë jetën
Rrenen ta kisha jorgan!

REFLEKSION

Po abuzohet shumë me titujt. Jo pak nga njerëzit e artit e kulturës (komshinjtë, siç thotë studiuesi Zija Vukaj) kacavirren pas tyre. Të jepet titulli “Mjeshtër i Madh” dhe të mbushet mendja se je i tillë, kur gjithçka mund të jesh, thjesht çirak, po mjeshtër kurrë.
Bëja humor para disa viteve me MJESHTRIN E MADH, Skender Drini (që s’e mori sa qe gjallë këtë titull e ka gjasa as post mortum s’ka për ta marrë). Në një promovim libri mori pjesë edhe një me këtë titull në shpinë. Si moderator i veprimtarisë, i them lehtë në vesh Drinit: po bëj prezantimin: Na nderon me pjesëmarrjen e tij Mjeshtri i Madh (filan fisteku) dhe mjeshtri i vogël Skender Drini. Qeshte rrallë, po kësaj here ia mora një buzëqeshje.
Pa le me titullin “Nderi i Kombit”. Pas tij kacavirren më shumë, në pafundësi. Lexoj në një portal se u hap një berberhane në fshatin Ypsilon të krahinës Iks-Nderi i Kombit! Kushdo që do të ulet në karriken e berberit në fshatin Y të krahinës X-Nderi i Kombit do të ngrihet ose i rruar, ose i qethur. Po ama është i rruar e qethur në berberhanen e krahinës X-Nderi i Kombit! Tung!

LAJ E RRUAJ TË VDEKURIT

Qazimi është i papunë ç’prej tri javësh. Fabrika e këpucëve ku punoi disa vite roje tek porta hyrëse, falimentoi, pronari ia mbathi pa u dhënë as rrogën e muajit. Kuptohet është në zgrip të jetës. S’ka shkollë as zanat. S’ka as moshë për njërën e tjetrën. E, xhepbosh s’e don as gruaja. “Qyq ke qenë e qyq ke mbetë”, i thotë sa kalon prakun e shtëpisë. Fryhet si pavodë edhe pse s’asht pavodë. Se i ka ardhë dita me e vue të shoqin poshtë. Asaj fshesën nga dora si pastruese shkolle s’ka ministër me ia heqë! As rrogën e as siguracionin.
Ia dorëzonte Qazos rrogën deri në qindarkën e fundit, kurse tash? Epo tash është zonjë shtëpie! I jep një kacidhe dhe e ushtë që të gjeje punë e të dalë përditë tek Omonia e qytetit të tyre.
Po punë s’ka kërkund. Edhe kush kërkon me punësue e ka vu kufirin te thana: deri në 40 vjeç! Po ai sapo ka kaluar të 60-tat.
Mendon e ç’ka s’mendon, aq sa ia ka zili edhe kushëririt që vdiq para nji jave. Më mirë i vdekur nën dhé si ai, se sa i vdekur mbi dhé!
Trupi i kushëririt të ndjerë i vinte parasysh ashtu skelet i gjallë: Gjoksi si tastë e çakordueme fizarmonike, këmbët si dy steka bilardoje të përdorura, fytyra bash si ato që vihen nepër kabina elektrike.
Ka net që fantazma e kushëririt i shfaqet sa ulë kryet tek jasteku. Mbase bëri gabim që e pranoi propozimin e dy vëllezërve të të ndjerit që e kishin shtri në një sustë teke në banjon e shtëpisë, në pritje për ta larë, sipas ritit që edhe fizikisht të shkonte i pastër para Zotit. Ai shkoi për ngushëllim dhe aty u përball me shqetësimin e familjarëve. Saluk Shpalca, që mirrej nga shumëkush për të larë të vdekurit, pat pësue aksident e ndodhej i shtruar në spital, një tjetër që vinte pas tij e që thirrej kur kish disa vdekje në qytet, i kish dalë lotoria amerikane e ia kish mbathë përtej oqeanit.
-Si thua, zotni Qazo?
I sheh dy vëllezërit e të ndjerit, se mos po tallen, pasi njëri prej tyre njihej se bënte hoka, madje edhe në raste vdekjesh, pasi kur u pat vdekë më plaku i fisit në një ditë dimri me dëborë, pat thënë se “ku çohet e vdes ky në këtë hata bore”. Por jo, serioziteti lexohej qartë në sytë e dy vëllezërve si dhe kërkesa që ai ta lante të vdekurin.
-Po unë…
S’e lënë të thoshte se s’kishte zemër, as se nuk ia kish haberin asaj pune, po i ofruan gjithçka duhej me e krye si duhet atë rit.
Duke ia dijtë edhe takatin e xhepit, si e lau të ndjerin, i futën një skenderbeg në xhep, të cilën s’kish pse ia tregonte pavodës së tij.
Ngaqë çdo i papunë i ka pa pare kujtimet, edhe këtë që bëri e sjell ndërmend edhe ditën e mbase, tue veprue kështu, ato i shndrrohen në fantazma skeletore natën.
I shkrepë një mendim… Po sikur?… Po sikur?… Të hapë fjalë se lanë të vdekurit? Kriza e larsave mund t’i jepte një zanat arit. Edhe pse e shoqja e ulte dhe e çonte qyq, kishte raste që dilte në breg kur s’e mendoje.
Përtej rrugës është një kancaleri. E msyn. Një vajzë përballë ekranit të një kompjuteri. Taman ajo që kërkon ai. I thotë t’i rreshtojë sa letra e të vdekurve një lajmërim me këto fjalë: “LAJ TË VDEKUR, nr. i telefonit 069XXXXXXX. Mund të kontaktoni në çdo kohë. Edhe në mesnatë.” Më shtyp sa të mundesh, i thotë. Po jo, jo sa të mundesh, po sa kam me vehte dhe nxjerr monedhën e kafes së papirë atë ditë.
Vajzukja tue qeshë i jep pa pare një ngjitës dhe ai pa një pa dy i vë tek lajmërimet e vdekjeve. Ulet në një stol pranë e vëzhgon. Njerëzit e lexojnë, qeshen e largohen. Ka ndonjë të moshës së tretë që e merr numurin e celularit në shënim. Ndonjë që lshon ndonjë batutë, mes të cilave i mbeti në mend njëra “Këtë e paska rrue Perja”. Ah, tha, si nuk e vura edhe “Laj e rruaj të vdekurit”.
A i ra telefoni? Pas nja dy ditësh lau një të vdekur, ditë n e tretë dy… e kështu thuajse përditë, madje edhe duke rruar burrat.
A doli prej skamit?
Doli aq sa:
1. Pas një viti hodhi themelet e një shtëpie;
2. Ia mësoi zanatin pavodës së tij për me la gratë;
3. Mendoi me hapë një kurs për larjen e rruarjen e të vdekurve, por shpejt hoqi dorë se do shtohej konkurenca e mund t’i mbetej pa ia hedhur çatinë shtëpisë së re!!!!

NOVELA, KAHREMANI,
ELIFI, DENIZI DHE…

Qyteti im është qyteti i njëmijë e një çudirave: midis tyre është edhe se shumë familje kanë emra e mbiemra të zhanreve apo personazheve letrare e kinematografike, edhe pse ato e as paraardhësit s’kishin lënë qoftë edhe një gjurmë e as që kishin një lidhje sado periferike me artin.
Shkoj në njërin nga sportelet e gjëndjes civile X. Gra që rrmojnë mbi tasta kompjuterash me kujtesë pranë zeros. S’ka se si të mos më kujtohen “kompjuterat” e gjendjes së dikurshme civile të Shkodrës, Alimhilli e Leqejza, të cilëve mjafton t’u tregoje se i kujt ishe e sa nxirrnin regjistrin të pyesnin pa as më të voglin gabim me kuç e me maç.
E pasi ke pritë një orë në radhë, të përgjigjen “S’ka internet” e me një taktikë e strategji të admirueshme zonjat ofiqare shkojnë për të pi një kafe dhe për të vazhduar bisedën se si i vajti halli Elifit, cilin qëndrim mbajti zotni Zijai e zonja Kimete. Ah, janë personazhe të telenovelave turke që kanë bërë robina gjysmën e grave tona.
Nejse, të shkojmë ku e lamë. Tek sporteli i gjendjes civile. Dikur vijnë zonjat nëpunëse e me ardhjen e tyre vjen dhe interneti.
-E ke kartën e identitetit.
Ia jap.
Nëpunësja e shikon:
-Shkrimtar jeni?
-Jo, axhustator, po pse më pyesni.
-Po ja, mbiemri Balada.
-E kemi trashigim, brez mbas brezi. Gruaja ime e ka Lirika, po s’ka shkruar qoftë edhe një varg. Rastësia është mbretëreshë, zonjë…
-Ëhëë. Se ka njerëz në radhë, atëhere, çfarë dëshironi?
Axhustatori e shikon si pikëpyetje. Megjithatë është hazërxhevap:
-Unë mund të dua shumë gjëra moj zonjë, po ju mund të më shërbeni për të më regjistruar një bebe, vajzën time të sapolindur.
-Kemi një libër me emra. E dëshironi të konsultoheni me të, apo…
-S’jemi në kohën e Dullës. Kam lirinë time.
-Po zoti Balada, keni të drejtë. Pra, e keni zgjedhur emrin.
-Po.
-Të seksit femër apo mashkull.
-Ashtu si ka lindur, pa bisht.
-Ju kuptova. Emrin.
-Novela.
-Si???
-Më shqip s’ka: NO-VE-LA.
-Heu! Novela Balada! Sa bukur do tingëllojë kur mësuesja t’ia thërrasë emrin në klasë!
-Që s’e ka askush! – vijon axhustatori.
-Nesër ke për të gjetur në radhë nja dhjetë vetë me kërkesën për t’i regjistruar vajzat e tyre me emrin Novela, – thotë nëpunësja.
-Punë e madhe fort! Mjafton që vajza ime ta ketë e para në qytet. Ime shoqe i ka fiksim novelat në televizor.
-Epo, është sëmundje ngjitëse… Ta gëzoftë!
Qytetari si kreu formalitetin e radhës, iku.
Qytetari i dytë pas tij:
-Po ju, zotëri?
-Do Zoti që pas tri vajzash, ime shoqe më dhuroi një djalë.
-Sigurisht me bashkëautorësi… – shton nëpunësja, nën ndikimin e Novela Baladës.
-U kam sjellë edhe llokume për zyrën…
-Ç’ne!!! S’pranojmë rushfete!
-E di e di, po kaq e kam takatin, se ç’pata m’i rruan në maternitet.
-Pse edhe rrojtore paska në maternitet?!
-Po ju zonjë, s’keni lindur fëmijë që të mos e dini se si e kanë rruar burrin tuaj në maternitet!
-Zotëri, po pate gjë bëj denoncimin përkatës… Emrin e djalit, ju lutem.
Ai bën përpjekje të nxjerrë diçka nga xhepi.
-Ku dreqin e lashë, – thotë vetmevedi. – Ma dha ime shoqe sa dola… Eh, ja, e gjeta… Kahraman!
-Mos! – shfren dikush pas tij.
Qytetari i Kahramanit shikon nga ai, si t’i thotë: “Po ti, ç’pate?!”, por tjetri nxitoi: “Atë emër kisha edhe unë për djalin e sapolindur. Ime shoqe vdes pas Kahramanit të filmit “Një pjesë nga e imja”…
-Unë vdes për “Nusja nga Stambolli”… -u dëgjua zëri i një gruaje, në radhë e fundit. Më heq trurin Denizi që lot rolin e Farukut. Veç mos më lindtë djalë vajza po s’ia njita emrin ja Deniz, ja Faruk.
Dikush nga radha tha:-Epo, kjo botë ka shumë nevojë për Novela, Kahramanë, Elifë, Denizë …

P.S.: Në databazen e gjendjes civile X qëkur nisën transmetimet e serialeve të filmave turq u regjistruan 227 Kahramanë, 194 Elifë, 186 Denizë… Dhe tani që u rrit “honorari” i lindjeve pas 1 janarit 2019, do të kemi 2270 Kahramanë, 1940 Elifë, 1860 Denizë…
Sërish Tung!

SHARJET

Me Titin jam moshatar. E kujtoj se në aksionin kombëtar të mbledhjes së fjalëve të urta këtu e 40 vjet më parë, iu pat dhënë nga seksioni i arsimit një fletë lavdërimi. Jeta na kishte ndarë. S’e dija në rronte apo jo e nëse po, ku banonte e me se mirrej, pavarësisht moshës së tretë.
Po ja që mali me mal s’takohet e njeriu me njeriun po. E takoj. M’u duk i rinuar. Mbante në dorë një libër. I shndritën sytë nga takimi me mua. Më tregoi se sapo kish marrë nga shtypshkronja kopjen e parë të librit të tij me një titull intrigues “SHARJET”. Në krye, kuptohet, emri i tij si autor. “Po më bëhet qejfi, – i them, – po në prozë apo në poezi? “Ç’ne, – më përgjigjet, – prozën e poezinë t’i kam lënë ty. Për këtë libër kam shkelur në një fushë ku s’ka shkelur askush, jo në Shqipëri, po as në botë. Është i mbushur me sharje, miku im, i kam mbledhur prej vitesh. Ju do thoni sharje rrugaçësh, gojështhururish, kurvarësh, putanash, drogmenësh?! Jo, jo, miku im, po sharje prej presidentëve, kryeministrave, ministrave, deputetëve, gjyqtarëve, prokurorëve, bizensmenëve, analistëve, bythëlëpirësve. Kjo stinë protestash e mitingjesh m’i dha freski e aromë vëllimit, se dolën shumë sharje të reja nga gjirizi i fjalorit të politikanëve.
“Po ti, e pyes, shkon edhe në protesta, edhe në mitingje, shkurt je i majtë a i djathtë?”
“Më fal, tha, po më vjen keq për ty që paske mbetur kaq prapa. Sharjet s’kanë parti”.
Iku pa më dhënë edhe dorën. Fluturonte mbi krahët e sharjeve më banale, por më origjinale në skakierën e kohës sonë të mbrapshtë.